Zbrodnia i kara - geneza utworu i gatunek
„Zbrodnię i karę” Fiodor Dostojewski pisał w latach 1886-1887. Była to pierwsza powieść napisana przez pisarza po jego powrocie z Syberii, co mocno koresponduje z zakończeniem fabuły tego utworu. Istotnym kontekstem dla „Zbrodni i kary” jest po pierwsze filozofia Friedricha Nietzschego, z którą Dostojewski otwarcie i bardzo mocno polemizował. Można uznać tę powieść za jawną krytykę i dyskusję z koncepcją nadczłowieka, ale także i innych tez niemieckiego filozofa. Po drugie, istotnym kontekstem są także reformy społeczne i polityczne zachodzące w dużej części Europy, a także dyskusja o konieczności przeprowadzenia radykalnych zmian w polityce społecznej Rosji, w której coraz więcej osób żyło w skrajnie trudnych warunkach, cierpiąc nędzę, głód, nie posiadając pracy lub wykonując pracę za głodowe stawki.
Sam Dostojewski pisał „Zbrodnie i karę” w warunkach dalekich od sprzyjających pracy twórczej. Kiedy tworzył, cierpiał ogromną nędzę. Do tego obawiał się kary więzienia za niespłacone długi. Nie bez problemów obyło się także podczas wydawania powieści. Pierwsza wersja „Zbrodni i kary” ze względu na decyzję cenzorów i wydawcy została skrócona. Dostojewski został zmuszony bowiem do usunięcia rzekomo niemoralnych treści związanych przede wszystkim z postacią samego Raskolnikowa.
„Zbrodnię i karę” Fiodora Dostojewskiego można określić przede wszystkim jako powieść psychologiczną. Fabuła ma tutaj mniejsze znaczenie. Wydarzenia są istotne o tyle, o ile stanowią powód jakiegoś stanu bohatera. Zabójstwo Alony i Lizawiety wywołuje kryzys emocjonalny (lub jest tego kryzysu ukoronowaniem).
„Zbrodnia i kara” ukazuje życie wewnętrzne głównego bohatera, jakim jest Raskolnikow. Pozwala śledzić jego motywacje – te uświadomione, jak i również te, których sam bohater nie jest w stanie przez dłuższy czas nazwać. Stopniowo czytelnik powieści poszerza swoją wiedzę o Raskolnikowie i determinujących jego działania przekonaniach, które nie ograniczają się wyłącznie do tych wygłaszanych przez bohatera do samego siebie na początku powieści. Jego często empatyczne, miłosierne wręcz gesty wobec innych ścierają się z bardzo dużą dozą ironii, z jaką Raskolnikow patrzy na świat. Stopniowo i on sam, w dużej mierze w konfrontacji z Porfirym, zmuszony zostaje do skonfrontowania się z własnymi przekonaniami i postawą, a także źródłami wyobrażeń determinującymi dokonywane wybory. Bohater ewoluuje, aż do momentu, kiedy podczas odbywania kary znajduje drogę do odkupienia, którą jest miłość.
Można jednak „Zbrodnię i karę” Fiodora Dostojewskiego określić również jako powieść społeczną, która prezentuje bardzo szeroką panoramę postaci współczesnej pisarzowi Rosji. Przede wszystkim biednych, wykluczonych, walczących o przetrwanie, choć nie tylko – oprócz Soni, Marmieładowa czy Razumichina, pojawiają się także Łużyn, Swidrygajłow – bohaterowie o innym statusie materialnym, choć także bardzo niejednoznaczni. Pojawia się również Porfiry jako przedstawiciel władzy. W „Zbrodni i karze” Dostojewski przez historię Raskolnikowa doprowadza do szeregu spotkań między tymi bohaterami, prezentując skomplikowaną strukturę społeczną Rosji tamtego czasu.
