Korzenie:

Pierwsze związki zawodowe na obszarze naszej ojczyzny, zaczęły kształtować się w drugiej połowie XIX wieku. Znaczącym czynnikiem oddziałującym na rozwój organizacji pracowniczych, był bez wątpienia podział terytorium polskiego, dokonany pomiędzy "trzema czarnymi orłami", czyli krajami zaborczymi, okupującymi Polskę w tamtym okresie. Były to: Rosja i Austria oraz Prusy. Zarówno społeczeństwo pod względem narodowościowym, jak również relacje o charakterze prawno - ustrojowym a także poziom rozwoju gospodarczego na terenie każdego z zaborów - miały niespójną a wręcz bardzo zróżnicowaną strukturę.

Powstanie pionierskich organizacji pracowniczych na ziemiach polskich datuje się na połowę lat siedemdziesiątych XIX wieku na obszarze Górnego Śląska w takich miejscowościach jak: Gliwice i Bytom oraz Katowice jak również Tarnowskie Góry. Inicjatorami ich powstania byli działacze partyjni (socjalistyczni) oraz działacze ruchów katolickich. Na samym początku na możliwość członkostwa w jakiejkolwiek organizacji związkowej nie miała wpływu przynależność do określonego zawodu.

Pierwszym polskim związkiem pracowniczym był na obszarze Górnego Śląska - "Związek Wzajemnej Pomocy", utworzony w 1889 roku. W roku 1902 utworzono "Zjednoczenie Zawodowe Polskie" [w skrócie - ZZP], mające swoją siedzibę w mieście Bochum. Zrzeszało ono robotników narodowości polskiej z rejonów Nadrenii a także Westfalii. Zjednoczenie było organizacją apolityczną i prowadziło działalność o charakterze narodowościowym jak również chrześcijańskim. Stopniowo wchłaniając mniej liczne i słabsze organizacje pracownicze, urosło do rangi najliczniejszego tego typu, polskiego zrzeszenia zawodowego, na obszarze ówczesnej Rzeszy Niemieckiej.

Zrzeszenia zawodowe zakładane przez działaczy socjalistycznych cechowały się przez stosunkowo dość długi okres czasu charakter typowo wielonarodowy, lecz na skutek nieporozumień i konfliktów pomiędzy Socjalistyczną Partią Niemiec a Polską Partią Socjalistyczna [w skrócie PPS] na terenie zaboru pruskiego, nastąpiło pojawienie się w 1913 r. "Centralnego Związku Zawodowego Polskiego" - funkcjonującego tylko na obszarze Górnego Śląska, gromadząc w swoich szeregach jedynie tysiąc siedmiuset członków!

Na terenie Galicji funkcjonowały niewielkie zrzeszenia związkowe, prowadzące działalność typowo chrześcijańsko - społeczną. W roku 1906 założono centralę organizacji zajmujących się wyżej wymienioną działalnością pod nazwą: "Polskie Zjednoczenie Zawodowe Robotników Chrześcijańskich". W roku 1914 jej stan osobowy wynosił - cztery tysiące trzystu członków. W jej skład mogli wchodzić wyłącznie Polacy wyznania katolickiego. Pozostałe miejscowe oraz branżowe organizacje zawodowe funkcjonujące na obszarze Galicji posiadały swoją centralę dzielnicową, znajdującą się w Krakowie . Była to: "Krajowa Komisja Związków Zawodowych" - podlegająca centrali znajdującej się w stolicy zaborcy tego terenu (Wiedeń, Austria). Organizacje zawodowe należące do tej centrali zrzeszały trzydzieści siedem tysięcy członków. Na obszarze zaboru rosyjskiego organizacje pracownicze nie miały racji bytu. Ugrupowania polityczne budowały niezgodnie z obowiązującym wówczas prawem organizacje w pewnym stopniu przypominające te z dwóch pozostałych zaborów, nazywane: kasami oporu lub też związkami fachowymi, itd. Rok 1906 przyniósł nowelizację w zakresie przepisów dotyczących kwestii, związanych z działalnością stowarzyszeń. Od tego momentu zostały stworzone organizacjom pracowniczym możliwości legalnego i jawnego funkcjonowania.

Począwszy od roku 1906 spore znaczenie wśród organizacji związkowych miał "Narodowy Związek Robotniczy" [w skrócie - NZR], stanowiący jednocześnie oddział terenowy i przedstawicielstwo "Narodowej Demokracji". Niektóre organizacje pracownicze współdziałały wraz z "Socjaldemokracją Królestwa Polskiego i Litwy" a także z "Polską Partią Socjalistyczną", natomiast od roku 1907 - z "Polską Partią Socjalistyczną - Lewica". "Polska Partia Socjalistyczna - Frakcja Rewolucyjna" nie prowadziła działalności związkowej w zakresie organizacji pracowniczych.

W roku 1906 utworzono także: "Stowarzyszenie Robotników Chrześcijańskich w Królestwie Polskim" - należące do obozu narodowo - chrześcijańskiego. W roku 1907 ogółem do wszystkich polskich organizacji związkowych na obszarze zaboru rosyjskiego należało blisko sto piętnaście tysięcy osób. Po zakończeniu w 1918 roku I Wojny Światowej od razu nastąpił niezwykle dynamiczny rozwój organizacji o charakterze związkowym, przede wszystkim stało się tak za sprawą możliwości jakie stworzone zostały przez pierwsze powojenne rządy wolnej Polski, w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Dekret z dnia ósmego II 1919 r. "W Przedmiocie Tymczasowych Przepisów o Pracowniczych Związkach Zawodowych" w dużym stopniu uprościł formalności konieczne do zarejestrowania tego typu organizacji. Pozostałe dekrety wyposażyły organizacje pracownicze w szereg uprawnień, biorących swoje źródło we wprowadzeniu pośrednictwa w poszukiwaniu pracy a także rozstrzygania konfliktów związanych z zatrudnieniem za pomocą arbitrażu. Do szeregów organizacji pracowniczych należało:

1. W roku 1919: milion piętnaście tysięcy osób.

2. W roku 1921: milion trzysta sześćdziesiąt dwa tysiące osób.

3. W roku 1937: osiemset osiemdziesiąt tysięcy osób.

Powstające "jak grzyby po deszczu" organizacje charakteryzowały się ogromną różnorodnością profesji oraz dziedzin (branż) a także kryteriów: politycznych i wyznaniowych jak również narodowościowych, decydujących o członkostwie w którejś spośród grup społecznych czy też w innych wspólnotach. W początkach lat dwudziestych oficjalnie zarejestrowanych, autonomicznych organizacji było blisko dwa tysiące. Zrzeszało je trzydzieści central związkowych. W VII 1919 roku miała miejsce konferencja (w celu zjednoczenia), której współorganizatorami były: "Polska Partia Socjalistyczna" oraz "Komunistyczna Partia Robotnicza Polski" [w skrócie - KPRP]. Podczas tej konferencji powołano do życia wspólny, nowy twór pod nazwą: "Komisja Centralna Klasowych Związków Zawodowych". W jej skład weszło blisko aż dwieście pięćdziesiąt tysięcy osób na obszarach dawnego Królestwa Polskiego wraz z Galicją.

W V 1920 roku miał miejsce "Pierwszy Kongres Klasowych Związków Zawodowych", podczas którego zatwierdzono nowe nazewnictwo centrali związkowej: "Związek Stowarzyszeń Zawodowych" [w skrócie ZSZ], której najwyższą instancją miała odtąd być: "Komisja Centralna Związków Zawodowych" [w skrócie KCZZ]. Jej pierwszym kierownikiem został Z. Żuławski. W IV 1921 roku komisja ta postanowiła zerwać relacje z Komunistyczną Partią Robotniczą Polski a także rozpoczęła eliminację wszelkich działań komunistycznych wewnątrz swojej organizacji. Przyjęcie do struktur Związku Stowarzyszeń Zawodowych na warunkach autonomii zadeklarowały:

1. W roku 1922: "Biuro Centralne Związków Zawodowych miasta Wilna".

2. W roku 1923:

A) Centrala skupiająca żydowskie organizacje zawodowe - "Związek Klasowych Związków Zawodowych w Polsce".

B) "Centralny Związek Zawodowy Polski" z siedzibą na terenie Katowic.

3. W roku 1929: "Zjednoczenie Wolnych Związków w Polsce Zachodniej".

Na obszarze dawnego zaboru pruskiego najpotężniejszą centralę związkową było "Zjednoczenie Zawodowe Polskie". W roku 1919 zrzeszało dwieście dziewięćdziesiąt osiem tysięcy osób. Wchodziło w skład obozu chrześcijańsko - narodowego. Zmierzało w kierunku poprawy poziomu życia sytuacji związkowców, poprzez rozbudowanie systemu pomocy socjalnej. "Zjednoczenie Zawodowe Polskie" wypracowało z biegiem czasu swoją własną reprezentację polityczną, czyli: "Narodową Partię Robotniczą" [w skrócie - NPR]. W roku 1921 zrzeszenia chrześcijańskie zbudowały swoją własną centralę w stolicy kraju, którą nazwały: "Chrześcijańskim Zjednoczeniem Zawodowym Rzeczypospolitej Polskiej" [w skrócie - ChZZRP], ściśle współdziałające z centralami poszczególnych dzielnic, które swoje siedziby miały w takich miastach jak: Kraków i Poznań oraz Katowice jak również Wilno a także Lwów.

Po tym jak do polskiego terytorium włączono niektóre obszary Górnego Śląska po plebiscycie, przeprowadzonym w 1922 roku, wciąż funkcjonowały w tym rejonie niemieckie organizacje związkowe, utrzymujące kontakty ze swoimi centralami na terytorium Rzeszy Niemieckiej. Zbliżona sytuacja miała miejsce na obszarze Śląska Cieszyńskiego, gdzie dokonano przewrotu majowego w 1926 roku, w wyniku którego władzę objęła sanacja, wywołała konieczność utworzenia prorządowych central, zrzeszających organizacje związkowe. Po rozpadzie wewnątrz "Narodowej Partii Robotniczej" w 1927 roku to samo wydarzyło się w strukturach "Zjednoczenia Zawodowego Polskiego", jednocześnie powstało "Zjednoczenie Zawodowe Praca Polska" [w skrócie ZZPP]. W roku 1928 doszło do rozpadu wewnątrz "Polskiej Partii Socjalistycznej", który był związany z budową prorządowego "Centralnego Zrzeszenia Klasowych Związków Zawodowych w Polsce". Rok później nazwa została przemianowana na: "Centrala Zjednoczenia Klasowych Związków Zawodowych w Rzeczypospolitej Polskiej".

Na przełomie 1928 i 1929 roku utworzono kolejną prorządowa centralę, nazwaną jako: "Generalna Federacja Pracy" [w skrócie GFP], prowadzącej działalność typowo syndykalistyczną a także "Konfederację Związków Zawodowych" o trendach solidarystycznych. W roku 1931 zrzeszenia rozłamowe, popierające sanację oraz "Generalna Federacja Pracy" wspólnie zbudowały "Związek Związków Zawodowych" [w skrócie - ZZZ]. W momencie, w którym został powołany do życia zajmował trzecią lokatę (biorąc pod uwagę ilość członków) wśród central związkowych, które walczyły z centralami socjalistów o względy komunistycznych "czerwonych frakcji", przemianowanych na nielegalnie funkcjonującą Lewicę Związkową, która w swoich szeregach, w roku 1933 posiadała blisko trzydzieści trzy tysiące osób. Jednak twór ten szybko upadł a jego poszczególne elementy składowe zostały wchłonięte do struktur "Związku Stowarzyszeń Zawodowych". Niestety relacje pomiędzy związkiem a ówczesnymi władzami uległy ochłodzeniu.

W roku 1937 związek ten nie chciał przystąpić do struktur "Obozu Zjednoczenia Narodowego" [w skrócie - OZN], przechodząc wtedy stanowczo do szeregów opozycji w stosunku do rządu. Obóz ten stworzył swoją centralę związkową pod nazwą: "Zjednoczenia Polskich Związków Zawodowych", poza tym zawarł porozumienie ze "Zjednoczeniem Zawodowym Polskim" oraz z "Chrześcijańskim Zjednoczeniem Zawodowym Rzeczypospolitej Polskiej". Twórcy porozumienia, jednogłośnie, (mimo różnic jeżeli chodzi o korzenie polityczne), ustalili, że "Obóz Zjednoczenia Narodowego" będzie pełnił rolę lidera w tym związku a także opowiedzieli się w sprawie udziału, w zbliżających się wyborach do Sejmu i Senatu, w 1938 roku. W VIII 1939 roku utworzona została kolejna, prorządowa centrala, nazwana: "Międzyzwiązkową Radą Pracowniczą".

Każda spośród organizacji związkowych podejmowała działania na rzecz: wzajemnej samopomocy swoich członków oraz wsparcia osób bezrobotnych jak również organizacją zajęć o charakterze kulturalnooświatowym i sportowym a także wydawały prasę, np.:

  1. "Glos Zjednoczenia" - wydawany przez: "Zjednoczenie Zawodowe Polskie".
  2. "Związkowiec Chrześcijański" - wydawany przez: "Chrześcijańskie Zjednoczenie Zawodowe Rzeczypospolitej Polskiej".
  3. "Glos Pracy Polskiej" - wydawanym przez: "Zjednoczenie Zawodowe Praca Polska".
  4. "Front Robotniczy" - wydawany przez: "Związek Związków Zawodowych".

Polskie organizacje związkowe utrzymywały relacje na szczeblu międzynarodowym - np.:

  1. Związki wywodzące się z obozu chrześcijańskiego: z "Międzynarodową Konfederacją Chrześcijańskich Związków Zawodowych".
  2. Związki klasowe: z "Międzynarodową Federacją Związków Zawodowych".
  3. Związki wywodzące się z obozu komunistycznego: z "Czerwoną Międzynarodówką Związkową".

W czasie okupacji hitlerowskich Niemiec, czyli od 1939 do 1944 roku, zakazana była jakakolwiek działalności związkowa Polaków. Mimo to bardzo wiele organizacji na czas okupacji przekształciło się i działało nielegalnie w "podziemiu" np. w oparciu o "Związek Nauczycielstwa Polskiego", utworzono "Tajną Organizację Nauczycielską". Wiele tego typu organizacji prowadziło działania dywersyjno - sabotażowe np. "Związek Zawodowy Kolejarzy". Istniały specjalne, tajne komitety przy różnych fabrykach: w stolicy oraz Zagłębiu Dąbrowskim!

Uchodźcy i emigranci przybywający z Polski do Wielkiej Brytanii stworzyli "Związek Zawodowy Transportowców" do którego należeli marynarze, natomiast w roku 1941 założono "Reprezentację Zagranicznych Klasowych Związków Zawodowych Polski". Mimo usilnych prób reaktywacji wolnych organizacji związkowych, działających na zasadach pluralizmu politycznego pod koniec II Wojny Światowej, komuniści nie wyrazili na to zgody. Za to w XI 1944 roku władze utworzyły w Lublinie prorządową "Tymczasową Komisję Centralną Związków Zawodowych". Starania obozu socjalistycznego a także chrześcijańskiego dotyczące odbudowy ich dawnych central związkowych podczas "Kongresu Związków Zawodowych" w XI 1945 roku zostały zanegowane przez: "Polską Partię Robotniczą" [w skrócie - PPR] oraz przez konformistyczną "Polską Partię Socjalistyczną", które to podjęły starania w celu powołania scentralizowanego "Zrzeszenia Pracowniczych Związków Zawodowych". Od roku 1949 nazwa została przemianowana na: "Zrzeszenie Związków Zawodowych", pod kierunkiem (zarządem) "Centralnej Rady Związków Zawodowych" [w skrócie - CRZZ].

W końcówce 1945 roku istniały dwadzieścia cztery związki o charakterze branżowym, zrzeszające blisko miliona osób. W każdym województwie utworzono wojewódzkie rady związków zawodowych, pod kierunkiem działaczy "Polskiej Partii Robotniczej" oraz Polskiej Partii Socjalistycznej. Począwszy od 1948 roku organizacje związkowe zrzeszały przeszło dziewięćdziesiąt procent wszystkich robotników najemnych. Liczba zrzeszonych dynamicznie wzrastała i w 1970 roku przekroczyła dziesięć milionów. Organizacje te brały udział m. in. w pracach rad: narodowych i zakładowych oraz pracowniczych a także konferencji samorządu robotniczego, funkcjonującego na terenie przedsiębiorstw, jak również w przedsięwzięciach organizowanych np. przez przedstawicieli "Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym". Organizacje pracownicze współpracowały także z innymi instytucjami kontroli, poza tym kierowały "Funduszem Wczasów Pracowniczych" i lansowały kult wytężonej pracy oraz organizowały możliwość współzawodnictwa w pracy jak również starały się o podniesienie poziomu wydajności pracowników - tym samym wypełniając obowiązki nałożone na nie przez władze partii.

"Centralna Rada Związków Zawodowych" posiadała prawo do podjęcia inicjatywy ustawodawczej. Mogła także dokonywać wykładni (łączenia zdarzeń z odpowiednim przepisem regulującym daną kwestię) przepisów związanych z kodeksem pracy. Kierownictwo związkowe udzielało swojego poparcia dla władzy nawet podczas strajków przez cały czas funkcjonowania Polskiej Republiki Ludowej. Pogłębiający się kryzys polityczny jak również gospodarczy w kraju przyczynił się do narodzin opozycji politycznej dla władz: "Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela" oraz "Komitet Obrony Robotników" a także do zakładania przez liderów opozycyjnych ugrupowań "Wolnych Związków Zawodowych" [w skrócie - WZZ] na obszarze Górnego Śląska i Wybrzeża Gdańskiego oraz w Szczecinie a także w Łodzi. "Wolne Związki Zawodowe" zajmowały się organizowaniem i koordynowaniem akcji protestacyjnych, np. w Stoczni Gdańskiej, która zaowocowała podpisaniem porozumień sierpniowych i zgoda obozu rządzącego na zbudowanie w 1980 roku "Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Solidarność". Bardzo szybko skupił on w swych szeregach blisko dziesięć milionów osób!

W 1981 roku powstał "Niezależny Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych Solidarność" oraz "Niezależny Związek Zawodowy Indywidualnego Rzemiosła Solidarność". W momencie wprowadzenia 13 grudnia 1981 roku stanu wojennego zawieszono działalność wszystkich organizacji związkowych, natomiast w październiku następnego roku rozwiązano je. Niektórzy spośród liderów "Solidarności" dalej działali z tym, że nielegalnie. Byli w tym czasie pod zarządem "Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej". Natomiast w październiku roku 1987 utworzono działającą legalnie "Krajową Komisję Wykonawczą". Również związki z obozu prorządowego zostały reaktywowane. Działały one pod kierownictwem utworzonego w XI 1984 roku "Ogólnopolskiego Porozumienia Związków Zawodowych" [w skrócie - OPZZ].

W efekcie porozumień zawartych podczas obrad Okrągłego Stołu, prowadzonych w 1989 roku ponownie zarejestrowano "Solidarność". Stała się również najsilniejszym obozem politycznym w kraju. W wyborach parlamentarnych opozycja zdobyła w Sejmie wszystkie wynegocjowane mandaty, czyli trzydzieści pięć procent miejsc, natomiast w Senacie objęła dziewięćdziesiąt dziewięć na sto mandatów. Nieco później "Solidarność" straciła nieco na znaczeniu, w dodatku doszło do podziałów wewnętrznych, co doprowadziło m. in. do przegranej w wyborach parlamentarnych w roku 1993. Jednak po czterech latach objęła po raz kolejny władzę. "Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych" współpracował natomiast z partiami lewicowymi.