Prawo to pojęcie wyjątkowo trudne do zdefiniowania. W ujęciu pozytywistycznej szkoły prawa określane jest ono jako pewien zespół norm prawnych, które regulują stosunki społeczne. Kolejna koncepcja, a więc prawa naturalnego podkreśla z kolei służebną rolę prawa, które jest stanowione przez państwo i jest jakby wyrazem praw natury. Pewne koncepcje mówią także o realnym wymiarze prawa. Z kolei zwolennicy tych koncepcji mówią, iż prawo to nie zapisy w tekstach prawnych lecz jest to fakt społeczny. Zgodnie z tym, prawo spisane, które jednak z jakiś względów nie obowiązuje, nie może być nadal uznawane za prawo. Definicje te ujmują prawo w przedmiotowy sposób. Temu spojrzeniu przeciwstawić można prawo w ujmowane w sposób podmiotowy, chodzi tu o prawo konkretnego podmiotu (np. osoby fizyczne albo osoby prawnej) do konkretnego zachowania, któremu odpowiada pewien obowiązek, który jest nakładany na inny podmiot czy podmioty. Przykładem podmiotowego prawa może być prawo własności rzeczy, które przysługuje każdej osobie i której odpowiada też obowiązek nienaruszania jego prawa przez wszystkich innych ludzi. Jeszcze inna koncepcja prawa mówi, iż jest to pojecie tak rozległe i niejednoznaczne, iż nie można go zdefiniować. Nie można bowiem znaleźć wspólnego mianownika dla tak wielu aspektów, rodzajów i dziedzin jakie dotyczy prawo. To ujęcie w ostatnich czasach zdaje się być dominującym w teoriach prawniczych.
Ciekawą definicję prawa podawali Marks i Engel. Twierdzili oni bowiem, iż prawo to państwowa wola panującej klasy. Bardzo podkreślany był w tej definicji także związek pomiędzy prawem a państwem jako egzekutorem tego prawa. Jednakże w akademickich sporach często po prostu uważa się, że prawo jest niemożliwe do zdefiniowania i używa się definicji w odniesieniu do danej koncepcji.
Tak Marks jak i Lenin otrzymali wykształcenie prawnicze, w późniejszych swych pracach, które były poświęcone głównie zagadnieniom ekonomicznym i politycznym, nie zajmowali się jednak prawie zupełnie już kwestiami prawnymi, a zagadnieniami teorii prawa już w szczególności. Nic więc też dziwnego, że po zakończeniu fazy "komunizmu wojennego", wraz z rozwojem Nowej Ekonomicznej Polityki i odbudową życia gospodarczego w Związku Radzieckim , ponownie stały się aktualne problemy prawnicze. Powstały wtedy znaczne problemy w poszukiwaniach teoretycznej podstawy dla budowy nowych konstrukcji prawnych, które by były dostosowane do ustroju radzieckiego. Zdecydowana większość zajmujących się tą problematyką autorów radzieckich skłonna była w związku z tym opierać się w swych poszukiwaniach na najnowocześniejszych, jak na owe czasy, rozważaniach Petrażyckiego czy Duguita.
Jeśli idzie o Marksistów to odrzucają oni i to zdecydowanie wszelkie koncepcje solidaryzmu społecznego, gdyż twierdzą, że w społeczeństwie, w którym występuje własność prywatna, a co dalej za tym idzie także klasy społeczne, wszelka solidarność interesów nie może mieć miejsca, a najbardziej widoczną i istotną treścią takiego społeczeństwa jest bezwzględna i nieprzerwana walka klas na każdej płaszczyźnie, a w szczególności politycznej, materialno-ekonomicznej oraz ideologiczno-myślowej. Różne bowiem położenie ekonomiczne różnych jednostek określa odmienny sposób ich myślenia. Zupełnie różne jest bowiem myślenie wielkiego bankiera, przemysłowca, właściciela ziemskiego, ubogiego rolnika, robotnika czy źle opłacanego inteligenta. Zupełnie oni inaczej patrzą na świat, zupełnie inne interesy nimi powodują inne są też ich zapatrywania polityczne i gospodarcze. Te sprzeczności pomiędzy posiadaczami, a nieposiadającymi prowadzą do ciągłej walki klasowej, która w konsekwencji przybrałaby formę otwartej wojny domowej i prowadziłaby do ciężkich strat pomiędzy obiema stronami i dla całych społeczeństw. Aby tej otwartej walce zapobiec pojawiła się instytucja państwa i prawa. Obie one mają budować mechanizmy, które trzymałyby w ryzach elementy dążące do otwartego konfliktu. Wprowadzenie zarówno jednego jak i drugiego leży, zdaniem zwolenników doktryny marksowsko-leninowskiej, przede wszystkim i w zasadzie jedynie w interesie klasy w danym społeczeństwie, która jest najsilniejsza ekonomicznie i panuje politycznie i która też by chciała utrzymywać dotychczasowy - korzystny dla siebie - charakter stosunków ekonomicznych, a co z tym się wiąże cały układ stosunków społecznych i to w miarę możliwości na stałe. System organizacji państwa, z jego całym aparatem siły publicznej oraz przymusu, staje się w ten sposób w ręku klasy panującej ogromnym narzędziem, którego celem jest zachowanie na stałe, zabezpieczenie, stanie na straży "prawa", które odpowiada interesom klasy panującej "systemu (lub porządku) stosunków społecznych". W sytuacji ustanowienia już państwa walka klasowa może dalej toczyć się wyłącznie w tzw. "ramach prawnych", tj. w granicach aktualnie istniejącego układu stosunków społecznych. W chwili gdyby walka klasowa zasadniczo wystąpiła przeciwko tym stosunkom, wyszłaby ona poza ramy prawne i spowodowała ingerencję siły publicznej państwa dla zmuszenia jej do powrotu do tych ram, tj. zasadniczego uznania nienaruszalności aktualnego układu stosunków społecznych. Istniejący, oparty ostatecznie na momentach ekonomicznych, układ (czy system) relacji społecznych określa także treść myślenia poszczególnych ludzi, kształtuje w sposób ideologiczny w mózgu ludzkim oraz powoduje, że ludzie są skłonni myśleć, iż tak jak obecnie jest powinno być i nadal; a prawo, tj. obecny porządek (system) stosunków społecznych "obowiązuje", i że porządek ten powinien być utrzymany także na przyszłość.
W myśl tego w umysłach mas pojawia się odbicie aktualnych stosunków społecznych jako aktualnie obowiązujących unormowań prawnych. Jak z tego wynika więc, normy prawne są zaledwie tylko ideologiczną formą prawa, jego istotę stanowią stosunki społeczne. Prawo burżuazyjne, oparte na daleko posuniętym liberalizmie, na zasadzie nieskrępowanej wolności, prywatnej własności, zasadzie wolnego najmu, wymiany dóbr odpowiadało wytworzonym wówczas nowoczesnym stosunkom i konkurencji pomiędzy przedsiębiorcami oraz robotnikami zatrudnianymi w ich fabrykach.
W definicji prawa znajduje się stwierdzenie, iż jest to "zespół norm", ma ono na celu zaznaczenie, iż nie jest to konglomerat tylko przypadkowych i niespójnych zasad postępowania, lecz jest wręcz przeciwnie, jest to określony i uporządkowany według z góry ustalonego schematu system. U jego podstaw zaś znajdują się wspólne zasady, które wynikają z oparcia całego systemu prawa w danym kraju na sprecyzowanym układzie relacji społeczno-ekonomicznych.
Funkcje prawa
Pierwszą i najważniejszą funkcją prawa jest regulacja życia w społeczeństwie. Funkcja ta jest pełniona z przyzwolenia i w interesie władzy publicznej oraz obwarowana jest sankcją publiczną. Prawo więc w myśl tych postanowień nakazuje dane zachowania, zakazuje innych określonych przez nie, albo też w trzecim wypadku zezwala na różnego rodzaju, ale także określone zachowania.
W ramach funkcji określanej jako regulator życia społecznego prawo jest predestynowane do różnego rodzaju funkcji szczegółowych. Pewne spośród nich wypełniane są poprzez cały system funkcjonowania prawa, a niektóre łączone są raczej z pewnymi szczególnymi jego dziedzinami i kategoriami.
System prawa w danym państwie pełni funkcje ochronne oraz stabilizacyjne. Chroni więc wartości, jakie przez rządzących uznawane są za istotne. W ustroju demokratycznym są to wartości podstawowe dla całego społeczeństwa. Ma ono także chronić różnorakie interesy, w demokracji jest to interes publiczny). Dzięki temu prawo zachowuje więc i utrwala ład polityczny, społeczny i gospodarczy. Ta funkcja spełniana jest generalnie przez cały system prawa, lecz widoczna jest ona w każdym jego dziale, a zwłaszcza w tym względzie wyróżniają się takie jego działy jak na przykład prawo karne, a służą do tego wyspecjalizowane instytucje. Tutaj wspomnieć należy o instytucji wieczystych ksiąg, które dokumentują stan posiadania nieruchomości. Z nimi związana jest również tak zwana rękojmia wiary publicznej, czyli jest to procedura, która polega na uznawaniu za właściciela tego, kto zakupił daną nieruchomość od osoby, która jest wpisana jako właściciel w księdze wieczystej.
Bardzo istotnym elementem systemu prawnego jest tradycja prawna w ramach, której system dany funkcjonuje. Ciągłość tej tradycji i związana z tym pewność uznawana jest za wartość samą w sobie.
Funkcja stabilizacyjna wiązana jest bezpośrednio z funkcją wychowawczą prawa. Prawo bowiem uczy pewnych nawyków i skłonności, przez co zachowania społeczne stają się przewidywalne i obliczalne.
Funkcja dynamizacyjna prawa określa jego dopasowywanie się do zmian, które zachodzą w społeczeństwie.
Kolejna istotna funkcja prawa jest realizowana w funkcji organizacyjnej. By wykonywać bowiem zadania publiczne potrzebne jest istnienie różnego rodzaju urzędów i instytucji publicznych. Tworzenie tych urzędów winno się odbywać na podstawie przepisów prawa i powinny one mieć właściwie unormowane zasady oraz tryb działania.
Następną funkcją prawa jest represyjność. Są to ustanowione podstawy do karania za złamanie określonych norm prawnych.
Takie działy prawa jak prawo podatkowe, ubezpieczeń społecznych, również prawo pracy oraz cywilne, pełnią funkcję redystrybucyjną. W tym aspekcie prawo stara się wyważać interesy dobra wspólnego i dobra jednostki. Odbywa się to najczęściej poprzez odbieranie jednym na podstawie określonych przepisów części ich uprawnień oraz mienia.
Prawo jest także regulatorem i arbitrem w konfliktach. Najważniejszą role, jeśli chodzi o ten punkt pełni prawo cywilne. Jest ono bowiem instrumentem, który służy do rozstrzygania sporów pomiędzy różnego rodzaju podmiotami.
Prawo pozytywne i naturalne
Rozróżnienie to jest wynikiem sporów w dziedzinie prawa nad tym czym jest prawo i co może być nim określane. Spór ten ma miejsce już od starożytności a spierają się tu reprezentanci dwóch szkół pozytywistycznej i prawa naturalnego. Pozytywiści bowiem twierdzą, za prawo można uznawać tylko to, co jest spisane w odpowiednich zbiorach przepisów prawnych, a same te przepisy są wydawane przez uprawniony do tego organ władzy publicznej. W opozycji do niego stoi pogląd, iż prawem jest wola suwerena. To podejście mówi, iż prawo jest ściśle powiązane z określonym państwem, w którym występuje dany suweren, który stanowi to prawo. W myśl takiego rozumowania prawo jest także synonimem całościowego ustawodawstwa, które obowiązuje w jakimś państwie. Zgodnie z myśleniem zwolenników tej szkoły nie istnieje jeden rodzaj prawa, który byłby wspólny dla wszystkich ludzi, praw jest natomiast tyle ile suwerennych bytów państwowych. Te koncepcje prawa składają się na określenie prawa pozytywistycznego.
Dla drugiego rodzaju szkoły prawa samo prawo jest pewną częścią ogólnego ładu, który istnieje we wszechświecie, inaczej w naturze. Jego normy są częścią ogólnych praw rządzących naturą. System prawny powinien uwzględniać tą zależność. Zadaniem bowiem ustawodawstwa jest wprowadzanie w życie norm, które wynikają z natury za sprawą tworzonych przez nie przepisów oraz odnoszenie ich do sytuacji jaka panuje w danym czasie i miejscu. Jest to więc w rzeczywistości jedno powszechne prawo. To podejście do prawa nazywane jest szkołą prawa natury. Jego zwolennicy twierdzą, iż obok prawa pozytywnego istnieje prawo natury, które wyznacza podstawowe zasady zachowania ludzi, które są charakterystyczne dla całego rodzaju ludzkiego. Prawo natury stoi ponad prawem pozytywnym i stanowienie prawa powinno opierać się na podstawowych zasadach prawa naturalnego. Te normy winny służyć ocenie i weryfikacji pozytywistycznego stanowienia prawa, ograniczają tez one wolę suwerena w kształtowaniu prawa. Poprzez to prawo nie jest sprowadzane tylko do zbioru ustaw. Jest ono czymś więcej niż ustawy. To także przesądza o jego specyfice. W ramach tej szkoły istnieje bardzo wiele teorii mówiących o pochodzeniu prawa natury, tutaj wymienia się choćby istotę nadprzyrodzoną, naturę człowieka, naturę rzeczy, godność istoty ludzkiej, rozum człowieka, oraz dotyczących jego charakteru i relacji do prawa pozytywistycznego.
Jednym z podziałów prawa jest podział na gałęzie przez uwzględnienie metody regulacji.
- Prawo cywilne
- Prawo pracy
- Prawo karne
- Prawo administracyjne
Podziału prawa na gałęzie można także dokonać ze względu na regulację danego zespołu norm. Jako przykładowe gałęzie wedle tego podziału można wymienić:
- Prawo autorskie
- Prawo bankowe
- energetyczne
- budowlane
- celne
- prawo konstytucyjne
- prawo kanoniczne
- lotnicze
- międzynarodowe
- prawo upadłościowe
- prawo o ruchu drogowym
- prawo ochrony środowiska
Systematyka prawa - podział na podstawowe dziedziny
- Prawo państwowe. W systemie prawnym naszego kraju to właśnie ono zajmuje miejsce naczelne. Zajmuje się ono bowiem regulacją podstawowych zasad ustroju politycznego oraz społeczno-gospodarczego w państwie, określa organizacje i relacje pomiędzy naczelnymi organami państwa i administracji państwowej, określa też zasady organizacji i funkcjonowania Najwyższej Izby Kontroli (NIK), oraz sądów i prokuratury. Zajmuje się też prawem wyborczym. Określa również podstawowe ramy i zasady dla pozostałych gałęzi prawa.
- Prawo administracyjne. Ta gałąź prawa zajmuje się regulacją tych aspektów życia, które SA związane z działalnością wykonawczą i zarządzającą organów i instytucji administracji państwowej. Jest to więc w skrócie regulacja dotycząca funkcjonowania i organizacji organów administracyjnych. Prawo administracyjne zajmuje się także pomocniczą regulacją administracji, chodzi tu więc na przykład o prowadzenie statystyk, archiwów i innych. Jego obszar działania obejmuje również regulacje administracji publicznego porządku oraz obrony państwa.
- Prawo finansowe. Jest to gałąź prawa, która reguluje stosunki społeczne, które kształtują się w procesie akumulacji oraz dystrybucji zasobów pieniężnych przez państwo. Zakres jaki obejmuje prawo finansowe jest bardzo szeroki, w związku z tym mówi się o prawie bankowym, prawie budżetowym, prawie finansowym organizacji społecznych, przedsiębiorstw państwowych czy prawie ubezpieczeniowym.
- Prawo cywilne. Prawo Cywilne jest to gałąź prawa, która reguluje głównie sprawy majątkowe. W krąg jego obszaru działania wchodzą więc relacje pomiędzy różnego rodzaju organizacjami, obywatelami a organizacjami oraz między samymi obywatelami. Podstawowym aktem normującym stosunki cywilnoprawne jest kodeks cywilny. Dotyczy on sfery stosunków znajdującej się wewnątrz sektora społecznego, także stosunków określanych jako cywilnoprawne, które znajdują się na styku tej sfery oraz relacji poza nią. Prawo cywilne obejmuje następujące działy:
- dział zajmujący się ogólnymi zagadnieniami prawa cywilnego, obejmuje on normy, które regulują sprawy wspólne dla całej dziedziny prawa cywilnego
- prawo rzeczowe, które reguluje głównie zagadnienia, które są związane z prawem własności i jego aspektami takimi jak nabycie go, ochrona i treść.
- prawo zobowiązaniowe, które reguluje prawne relacje, które wynikają z umów a także wynikające z innych źródeł, na przykład czynów zakazanych,
- prawo spadkowe
- autorskie
- wynalazcze
- prawo pracy.
Zagadnienia związane z ta gałęzią prawa są szczególnie istotne, gdyż dotykają one bezpośrednio większość obywateli. Zainteresowanie przedmiotu prawa pracy dotyczy stosunków społecznych pracy podporządkowanej a także innego typu stosunki społeczne, które związane są żywotnie z istnieniem stosunku pracy. Prawo pracy zajmuje się relacjami między pracodawca i pracownikiem, czyli stosunkiem pracy, określa jego istotę i rodzaje, szczegółowo charakteryzuje prawa oraz obowiązki obu stron stosunku pracy (mówi więc o wynagrodzeniu pracownika, normuje czas pracy, ubezpieczenia, wolne dni i urlopy oraz wiele innych kwestii). Podstawowymi zasadami prawa pracy są: powszechność pracy, obowiązek stosowania się do dyscypliny pracy, wolność od wyzyskiwania, prawo do odpowiedniego wynagrodzenia przy uwzględnieniu czasu pracy i jakości, prawo do wypoczynku, do bezpieczeństwa w pracy, do zabezpieczenia życia na starość, do zrzeszania się w związki zawodowe.
- Prawo rodzinne.
Jego zadaniem jest regulacja stosunków społecznych i międzyludzkich, które wynikają z zawierania małżeństw, relacje pomiędzy rodzicami a dziećmi, sprawy związane z opieką i wychowaniem osób nieletnich. W tym przypadku aktem podstawowym jest kodeks rodzinny i opiekuńczy. W dokumencie tym reguluje się sprawy zawierania małżeństw, rozwodów i separacji, sprawy związane z ustaleniem ojcostwa, obowiązkami alimentacyjnymi, władzy rodzicielskiej.
- Prawo karne
Ta dziedzina prawa mówi jakie czyny uznaje się za przestępstwa, określa jak je należy karać, jakie kary stosować, przewiduje też warunki i podstawy odpowiedzialności karnej. Prawo karne koncentruje się więc na dwóch zjawiskach: przestępstwie i karze. W prawie karnym wyróżnić możemy dwie jego zasadnicze części. Pierwsza część, zwana częścią ogólną dotyczy głównie samego zjawiska przestępstwa. Normy tego prawa ściśle określają czym jest przestępstwo, jego znamiona oraz stadia dokonywania oraz inne. Część ogólna określa więc system kar, warunki i tryb wymierzania kar, Możliwości zawieszenia, zaostrzenia czy złagodzenia kary, również przedawnienie, sposób wyrokowania oraz wykonywanie kary.
Część szczegółowa z kolei prawa karnego zawiera normy klasyfikujące przewinienia w usystematyzowane grupy, także określające co jest przestępstwem i jaki wyglądają kary za nie. Źródłem prawa karnego jest kodeks karny.
Możemy mówić o swego rodzaju uniwersalizmie prawa karnego, ten pogląd bardzo często jest pokusą dla władzy państwowej, żeby realizować własne cele społeczne i polityczne oraz gospodarcze za pomocą stosowania sankcji karnych. Tutaj jednak pojawia się nam zasadnicza różnica pomiędzy państwem demokratycznym a państwem, w którym panuje absolutyzm czy totalitaryzm.
W państwie totalitarnym, w którym występuje monopol władzy jakiejś jednostki czy grupy rządzącej, na przykład partii, władza ta usiłuje regulować zachowania obywateli w możliwie jak najszerszym zakresie. Najbardziej skutecznym narzędziem do tego wydaje się być prawo karne, ono bowiem władając surowymi sankcjami, może wymuszać określone zachowania w jakiejkolwiek dziedzinie życia, a nawet - jak to pokazuje historia systemów totalitarnych - w dziedzinie moralności oraz poglądów jednostki. Nie jest dla nas odległym przykładem doświadczenia z lat 40 historii naszego kraju, kiedy to funkcjonował narzucony Polsce po II wojnie światowej model realnego socjalizmu. Otwartą krytykę polityki komunistycznych władz czy akcje protestacyjne były traktowane jako zamachy wymierzone w ustrój państwa socjalistycznego. W okresie tym preferowano chronienie mienia społecznego, a odbywało się to kosztem majątku prywatnego, przewidziane były surowe kary za przywłaszczenie mienia społecznego, doprowadzenie w nim do niedoboru, również za nieuprawnione wejście w system centralnie sprawowanego rozdzielnictwa towarów, które określano mianem spekulowania. W pewnym okresie tych czasów nawet dyscyplinę w pracy oraz jakość produkcji chciano egzekwować przy pomocy prawa karnego, z brakiem całkowitego zrozumienia i z lekceważeniem dla mechanizmów, które determinowały zachowania ludzi w procesie produkcyjnym, w handlu czy konsumpcji. System taki, który był sprzeczny z podstawowymi zasadami ekonomii oraz psychologii społecznej, nie mógł więc być efektywny i nawet mimo prób podejmowania reform - musiał prędzej czy później runąć.
Rzeczą charakterystyczną jest, że w totalitarnym państwie, które było definiowane przez daną ideologię dobro ogółu przedstawiane jest jako wartość nadrzędna i jej podporządkowane muszą być poszczególne prawa oraz wolności jednostek. W doktrynie komunizmu wspierano to dodatkowo tezą mówiącą o klasowym charakterze prawa karnego, a po uzasadnienie sięgano do epok historycznych, przytaczano więc przykłady niewolnictwa oraz rozwarstwionej struktury feudalizmu, ale której jednak nie da się udowodnić współcześnie, gdyż nie pozwalają na to warunki ustroju demokratycznego państwa prawa.
W państwie demokratycznym zadania prawa karnego formułowane są już zupełnie inaczej. Tę zasadniczą zmianę bardzo dobrze oddaje uzasadnienie w projekcie nowego kodeksu karnego Rzeczypospolitej Polskiej, który został uchwalony przez Sejm 6 czerwca 1997 r., a którego fragment brzmi następująco: "Polskie prawo karne, mimo zmian dokonanych w latach 1989-1995, wymagało głębokiej i kompleksowej reformy. Dotychczasowe prawo tworzone było z myślą o ochronie systemu totalitarnego i miało być jednym z głównych narzędzi osiągania celów politycznych. Nowe prawo karne przyjmuje nową aksjologię, odpowiadającą demokratycznemu państwu prawa, w którym prawo to służy ochronie systemu podstawowych wartości i nie jest (...) instrumentem polityki grupy aktualnie sprawującej władzę. Myślą przewodnią nowego prawa jest ochrona godności człowieka (...), a także dóbr służących człowiekowi, jego rozwojowi i pokojowemu współżyciu z innymi ludźmi".
Realizacja tego typu założeń, które są oparte na nadrzędnych normach Konstytucji i konwencji, jakie obowiązują Rzeczpospolitą, pełne urzeczywistnienie znajduje w unormowaniach zawartych w kodeksie karnym. Kodeks ten w szczególności chroni życie oraz zdrowie, dalej nietykalność jednostki, za co przewiduje surowe kary jeśli by ktoś poważył się zagrozić tym dobrom, kary naturalnie zostały zróżnicowane w zależności od takich warunków jak wina sprawcy, rozmiar uszczerbku oraz sposób naruszenia chronionego dobra. Penalizacji, czyli karaniu podlegają wszelkiego rodzaju formy dyskryminowania oraz ograniczania wolności jednostki jeśli idzie o praktyki religijne, prawo do zgromadzeń oraz wyrażania poglądów, w tym także niczym nieskrępowanego krytykowania władz. Wyrazem demokratyzacji jest depenalizacja wszelkiego rodzaju działań, które zmierzają nawet do zmiany ustroju, z zaznaczeniem, iż nie będzie to ustrój faszystowski czy totalitarny, a podejmowane poczynania będą prowadzone w charakterze pokojowym, bez odwoływania się do przemocy czy groźby jej użycia. Karze, co jest zrozumiałe, podlegają zamachy nakierowane na bezpieczeństwo zewnętrzne oraz wewnętrzne państwa a także na funkcjonowanie jego najwyższych konstytucyjnych organów, a zwłaszcza szpiegostwo, czy zdrada tajemnicy państwowej oraz innego typu przestępstwa szkodzące interesom Rzeczypospolitej Polskiej.
W demokracji, co odróżnia ją od systemu komunistycznego, ochrona własności a także innego rodzaju praw majątkowych ma charakter jednolity dla wszystkich i to bez względu na typ i podmiot własności. Chroni się rzetelności obrotu gospodarczego a także niezakłóconego funkcjonowania instytucji gospodarczych, interesów wierzycieli, pieniądze, dokumenty oraz ich wiarygodność, papiery wartościowe. Stwierdzić można więc z całą pewnością, iż tym co obecnie charakteryzuje obowiązujące prawo karne to jego odpolitycznienie i pełne przestrzeganie reguły jednakowej ochrony dóbr osobistych oraz majątkowych każdego podmiotu, i to bez żadnych w tym zakresie różnic.
Polskie podejście do kodyfikacji karnej uznaje właściwą dla państw demokratycznych zasadę o pomocniczości prawa karnego. W myśl tej zasady prawo to nie jest a także nie może być podstawowym instrumentem, który reguluje stosunki społeczne i sposób rozwiązywania problemów, szczególnie politycznych oraz gospodarczych. Prawo karne z własnym arsenałem sankcji rozpoczyna swoją ingerencję dopiero wówczas, kiedy mamy do czynienia z poważnymi naruszeniami dóbr społecznych lub indywidualnych, często wtedy kiedy instrumenty społeczno-ekonomiczne czy prawne, które przewidziane są w normach pozostałych gałęzi prawa, okazują się nie mieć skutecznego zastosowania. W ten sposób określona rola prawa karnego, gdzie sankcja karna jest określana jako ultima ratio - czyli środek ostateczny, oznacza, że prawo to sprawuje funkcję ochronną, w poważnym stopniu o charakterze interwencyjnym.
Realizacja przez prawo karne jego funkcji to proces złożony, a następuje sposób trójstopniowy i w trzech płaszczyznach:
- przez zagrożenie sankcją karną określonych zachowań społecznie szkodliwych, które nazywane są przestępstwami;
- przez orzekanie kar oraz środków karnych dla sprawców takich zachowań, których uznano winnymi popełnienia przestępstwa w procesie karnym;
- poprzez oparte na określonych zasadach wykonywanie orzeczonych kar oraz środków karnych, celem którego jest ochrona społeczeństwa oraz zapobieganie powrotowi skazanego na ścieżkę przestępstwa.
- Prawo procesowe. Jest to gałąź prawa dość niejednolita. Mamy tu trzy podstawowe działy:
1. prawo opisujące ustrój sądów i prokuratury
2. prawo procesowe cywilne
3. prawo procesowe karne
- Prawo międzynarodowe. Ma ono odmienny charakter od wcześniejszych gałęzi prawa. Jest to bowiem cały zespół norm, które regulują prawa oraz obowiązki państw w stosunkach międzypaństwowych. Prawo to nie może być uznawane więc za część składową na przykład prawa polskiego. Podstawowe akty tego prawa to przede wszystkim umowy międzypaństwowe a także powszechnie przyjęte i stosowane reguły i zwyczaje.
Źródła prawa
Prawo wywodzone jest z wielu źródeł. Podstawowym oraz często mylonym podziałem źródeł prawa jest rozróżnienie na: źródła prawa sensu stricto (z łac. fontes iuris oriundi) oraz źródła poznania prawa (z łac. fontes iuris cognoscendi). Pierwsze określenie - źródła prawa oznacza akty normatywne, lub też w inny sposób - akty prawne, które zawierają przepisy prawa i tryb tworzenia tego typu aktów. Natomiast drugie określenie - źródła poznania prawa oznacza wszelkiego typu materiały, które służą poznaniu prawa a także wszelkie formy służące przekazowi prawa (a więc publikacje, dokumenty, a ostatnio nawet Internet). Z uwagi na dopuszczalność funkcjonowania różnego rodzaju źródeł prawa, wyróżnić można w zachodniej kulturze dwa systemy prawne: europejski (kontynentalny) system civil law oraz anglosaski system common law. Podstawowa różnica między nimi (przynajmniej uwzględniając źródła prawa) to ta, iż system common law pozwala na tworzenie prawa przez sądy na drodze precedensowych rozstrzygnięć. Niezapominając o tym, iż także w wielu kontynentalnych systemach prawa rozstrzygnięcia sądowe (zwłaszcza najwyższych sądów) mają wpływ na późniejsze interpretacje prawa stanowionego (oraz mogą one zapoczątkować pewną "linię" orzecznictwa), należy zwrócić uwagę na to, iż wyroki sądów w systemach civil law pełnią jednak o wiele mniejszą rolę niż wyroki sądów w systemach common law. Te bowiem są twórcami prawa, a te pierwsze natomiast je tylko interpretują.
Praktyka, iż w systemach typu common law to sądy w sposób aktywny i znaczący biorą udział w procesie tworzenia prawa nie oznacza, iż są one jedynymi organami do tego uprawnionymi i nie mają na tworzenie prawa wpływu inne demokratyczne organy. Obok bowiem prawa o charakterze precedensu (czyli właśnie common law) funkcjonuje także tzw. statute law czyli prawo, które jest stanowi organ przedstawicielski (na przykład parlament).
Źródła polskiego prawa
Źródła polskiego prawa mogą być dzielone na źródła powszechnie obowiązujące oraz na źródła, które obowiązują wewnętrznie. Obecna Konstytucja z roku 1997 jako źródła powszechnie obowiązującego prawa wymienia Konstytucję, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia oraz akty prawa miejscowego (z podkreśleniem, iż obowiązują one jedynie na obszarze działania organów, jakie je wprowadziły). Ponadto Konstytucja w art. 234 wymienia kolejny akt, który powszechnie obowiązuje - rozporządzenia z mocą ustaw, które są wydawane przez prezydenta RP, w ściśle określonych w Konstytucji wypadkach. Ponadto źródłami obowiązującego powszechnie prawa są przepisy, które stanowią organizacje międzynarodowe, jeżeli umowa międzynarodowa ustanawiająca tę organizację przewiduje taką funkcję prawną tych przepisów odnośnie prawa wewnętrznego. Jeśli idzie o źródła prawa, które wewnętrznie obowiązuje Konstytucja wymienia tu uchwały i zarządzenia Rady Ministrów. Przy tym należy podkreślić, że o ile wykaz źródeł prawa powszechnie obowiązującego jest w zasadzie zamknięty i nie można go rozszerzać to katalog źródeł prawa wewnętrznie obowiązującego jest otwarty i istnieją także innego typu akty prawne obowiązujące wewnętrznie, które nie zostały wymienione w Konstytucji (okólniki, zalecenia itp.).
Kwestią budzącą wiele kontrowersji jest czy w Polsce do źródeł prawa należy wliczyć prawo zwyczajowe. Konstytucja bowiem nie zalicza prawa zwyczajowego do źródeł prawa. W doktrynie polskiego prawa konstytucyjnego przyjmuje się, że Konstytucja jedynie wymienia katalog źródeł prawa stanowionego a nie wyklucza istnienia obok prawa stanowionego prawa zwyczajowego; prawo to jednak nie może więc stanowić podstawy decyzji organów państwowych odnośnie obywateli.
Prawa człowieka i obywatela
Prawa obywatelskie są to prawa, które mają charakter polityczny. Obejmują one wolności polityczne, prawa do uczestniczenia w rządach, prawo do wyrażania własnych przekonań, zapatrywań i innych tego typu działań. Prawa obywatelskie i polityczne są zawarte w artykułach od 3 do 21 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, a jeszcze bardziej szczegółowo zostały ujęte w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych. W Pakcie mamy więc następujące najważniejsze postanowienia:
- prawo do życia
- zakaz poddawania torturom lub okrutnemu, nieludzkiemu czy poniżającemu traktowaniu lub karaniu
- zakaz niewolnictwa i handlu niewolnikami
- zakaz aresztowania lub zatrzymania bez określonych przyczyn, a na dłuższy czas bez wyroku sądowego
- każda osoba pozbawiona wolności ma mieć zagwarantowane traktowana w sposób godny i humanitarny
- prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania
- prawo do posiadania bez żadnych ograniczeń własnych poglądów i zapatrywań
Mówią one również, iż:
- każdy człowiek, który przebywa legalnie na terytorium obojętnie jakiego Państwa, ma zagwarantowane prawo, w obrębie tego terytorium, do swobody w poruszaniu się i wolności wyboru miejsca zamieszkania
- wszyscy ludzie są równi przed sądami i trybunałami. Każdy ma więc prawo do sprawiedliwego publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd
- nikogo nie można skazać za czyn, który w myśl prawa nie stanowił przestępstwa w chwili jego popełnienia, jest to stara rzymska zasada, iż prawo nie działa wstecz
- każdy człowiek ma prawo do uznawania i poszanaowania wszędzie jego podmiotowości prawnej
- państwo czy jego jakiekolwiek organy nie mogą ingerować samowolnie i bezprawnie w życie prywatne, czy rodzinne, dom czy korespondencję obywateli
- każdemu powinno się zagwarantować prawo do wolności myśli, sumienia oraz wyznania
- każdy ma prawo do posiadania i wyrażania bez żadnych przeszkód własnych poglądów
- każdy ma prawo do swobodnego stowarzyszania się z innymi, włącznie z prawem do tworzenia i przystępowania do związków zawodowych
- każdy obywatel ma zapewnione prawo do uczestnictwa w kierowaniu sprawami publicznymi w sposób bezpośredni lub za pośrednictwem wybranych przez siebie przedstawicieli
- wszyscy ludzie są równi wobec prawa i dla nikogo nie czyni się wyjątków
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych ratyfikowało ponad 150 państw. Państwa te są zobowiązały się w związku z tym do przestrzegania tych praw natychmiast po ich ratyfikacji.
Zasadnicze zręby praw człowieka i obywatela wykształciły się w okresie rewolucji w XVIII wieku, w związku z walką nizin społecznych z feudalizmem i jego przywilejami stanowymi. Walka ta była uzasadniana na gruncie tak zwanego prawa natury. Pełny wyraz tych postulatów odnaleźć możemy między innymi w uchwalonej w 1789 roku francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela.
Później po okresie napoleońskim mamy odwrót od powyższych idei. Na nowo i w pełni powrócono do nich dopiero po II wojnie światowej. Wówczas to stopniowo zaczęła zdobywać uznanie idea międzynarodowej ochrony praw i wolności. Zaczęto je wówczas rozumieć jako prawa przysługujące każdemu człowiekowi i to bez żadnych wyjątków.
Bardzo istotnym krokiem w dziedzinie propagowania wyżej wspominanych wartości było przyjęcie przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Konwencji Praw Człowieka w roku 1948. Polska ratyfikowała ją w 1993 roku.
Pod względem zakresu i treści można je podzielić następująco: Prawa i wolności osobiste, które zabezpieczają poszczególne jednostki przed zbytnią ingerencją państwa w ich życie prywatne. Chodzi tu więc o prawo do życia, wolność sumienia, wyznania, nietykalność osobistą, prawa własnościowe, swobodę wypowiadania się, swobodę poruszania się, tajemnicę korespondencji. Prawa i wolności polityczne, które są gwarancjami dla jednostki dla jej nieskrępowanych działań w życiu politycznym (chodzi tu więc o czynne i bierne prawo wyborcze, swobodę uczestnictwa w referendach, swobodę przepływu informacji, swobodę zrzeszania się, możliwość wnoszenia skarg na organy rządowe. Prawa socjalne i ekonomiczne. Ich charakter wiąże się z uprawnieniami obywateli i obowiązkami państwa w tych dziedzinach. Są to więc przede wszystkim zobowiązania państwa do określonych świadczeń wobec obywateli, a więc między innymi: prawo do nauki, pracy, dziedziczenia, ochrony zdrowia, zapewnienie ochrony prywatnej własności.
Pojęcie praw człowieka:
Pojęcie to upowszechniło się w połowie wieku osiemnastego. Zaczęto wówczas umieszczać zapisy o ochronie praw człowieka w powstających w tym czasie konstytucjach i ustawach. Czasem poświęcano nawet osobny rozdział omawianym tutaj sprawom. Takie zapisy można odnaleźć w Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych z 1776 roku, a później w Konstytucji tego kraju. ważnym dokumentem w rozwoju praw człowieka jest francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku.
W okresie międzywojennym Liga Narodów zajmowała się ochroną pokoju na świecie, a także, między innymi, ochroną praw mniejszości narodowych. Pojawiła się wówczas interwencja humanitarna. Doktryna ta upoważniała siły międzynarodowe do interwencji w obronie ludności prześladowanej przez jakąś władzę państwową.
