Wypracowania

Prawo karne

Prawo karne w szerokim rozumieniu tego pojęcia, jest zbiorem przepisów prawnych. Które dotyczą kwestii karalności za czyny zabronione czy określane mianem przestępstwa, obwarowanej groźbą kary.

Prawo karne w szerokim rozumieniu podzielić można według przedmiotu regulacji:

a. prawo karne materialne, określane również prawem karnym sensu stricto, będącym zespołem przepisów prawnych, które normują:

- czyny będące przestępstwami,

- zasady odpowiedzialności za te czyny oraz

- środki prawne stosowane wobec ich sprawców,

prawo karne procesowe, które określa się również jako prawo karne formalne, które jest zespołem przepisów prawnych, jakie normują postępowanie odnośnie spraw dotyczących czynów zabronionych przez prawo karne materialne,
prawo karne wykonawcze, które jest zespołem przepisów prawnych określających wykonywanie:

- kar,

- innych rozstrzygnięć wydawanych w sprawach karnych

- środków karnych i zabezpieczających oraz

Prawo karne można również podzielić według kryterium zakresu zastosowania na:

- prawo karne powszechne, które zawiera normy, które dotyczą wszystkich aspektów życia społecznego oraz wszystkich osób

- prawo karne specjalne, nazywane także szczególnym, które zawiera normy, które chronią szczególną sferę interesów (prawo karne odnośnie spraw skarbowych) albo oddziaływujące na szczególne grupy osób (prawo karne wojskowe czy prawo odnośnie osób poniżej osiemnastego roku życia).

Realizacja przez prawo karne jego funkcji to proces złożony, a następuje sposób trójstopniowy i w trzech płaszczyznach:

przez zagrożenie sankcją karną określonych zachowań społecznie szkodliwych, które nazywane są przestępstwami;
przez orzekanie kar oraz środków karnych dla sprawców takich zachowań, których uznano winnymi popełnienia przestępstwa w procesie karnym;

poprzez oparte na określonych zasadach wykonywanie orzeczonych kar oraz środków karnych, celem którego jest ochrona społeczeństwa oraz zapobieganie powrotowi skazanego na ścieżkę przestępstwa.

Ta dziedzina prawa mówi jakie czyny uznaje się za przestępstwa, określa jak je należy karać, jakie kary stosować, przewiduje też warunki i podstawy odpowiedzialności karnej. Prawo karne koncentruje się więc na dwóch zjawiskach: przestępstwie i karze. W prawie karnym wyróżnić możemy dwie jego zasadnicze części. Pierwsza część, zwana częścią ogólną dotyczy głównie samego zjawiska przestępstwa. Normy tego prawa ściśle określają czym jest przestępstwo, jego znamiona oraz stadia dokonywania oraz inne. Część ogólna określa więc system kar, warunki i tryb wymierzania kar, Możliwości zawieszenia, zaostrzenia czy złagodzenia kary, również przedawnienie, sposób wyrokowania oraz wykonywanie kary.

Część szczegółowa z kolei prawa karnego zawiera normy klasyfikujące przewinienia w usystematyzowane grupy, także określające co jest przestępstwem i jaki wyglądają kary za nie. Źródłem prawa karnego jest kodeks karny.

Możemy mówić o swego rodzaju uniwersalizmie prawa karnego, ten pogląd bardzo często jest pokusą dla władzy państwowej, żeby realizować własne cele społeczne i polityczne oraz gospodarcze za pomocą stosowania sankcji karnych. Tutaj jednak pojawia się nam zasadnicza różnica pomiędzy państwem demokratycznym a państwem, w którym panuje absolutyzm czy totalitaryzm.
W państwie totalitarnym, w którym występuje monopol władzy jakiejś jednostki czy grupy rządzącej, na przykład partii, władza ta usiłuje regulować zachowania obywateli w możliwie jak najszerszym zakresie. Najbardziej skutecznym narzędziem do tego wydaje się być prawo karne, ono bowiem władając surowymi sankcjami, może wymuszać określone zachowania w jakiejkolwiek dziedzinie życia, a nawet - jak to pokazuje historia systemów totalitarnych - w dziedzinie moralności oraz poglądów jednostki. Nie jest dla nas odległym przykładem doświadczenia z lat 40 historii naszego kraju, kiedy to funkcjonował narzucony Polsce po II wojnie światowej model realnego socjalizmu. Otwartą krytykę polityki komunistycznych władz czy akcje protestacyjne były traktowane jako zamachy wymierzone w ustrój państwa socjalistycznego. W okresie tym preferowano chronienie mienia społecznego, a odbywało się to kosztem majątku prywatnego, przewidziane były surowe kary za przywłaszczenie mienia społecznego, doprowadzenie w nim do niedoboru, również za nieuprawnione wejście w system centralnie sprawowanego rozdzielnictwa towarów, które określano mianem spekulowania. W pewnym okresie tych czasów nawet dyscyplinę w pracy oraz jakość produkcji chciano egzekwować przy pomocy prawa karnego, z brakiem całkowitego zrozumienia i z lekceważeniem dla mechanizmów, które determinowały zachowania ludzi w procesie produkcyjnym, w handlu czy konsumpcji. System taki, który był sprzeczny z podstawowymi zasadami ekonomii oraz psychologii społecznej, nie mógł więc być efektywny i nawet mimo prób podejmowania reform - musiał prędzej czy później runąć.
Rzeczą charakterystyczną jest, że w totalitarnym państwie, które było definiowane przez daną ideologię dobro ogółu przedstawiane jest jako wartość nadrzędna i jej podporządkowane muszą być poszczególne prawa oraz wolności jednostek. W doktrynie komunizmu wspierano to dodatkowo tezą mówiącą o klasowym charakterze prawa karnego, a po uzasadnienie sięgano do epok historycznych, przytaczano więc przykłady niewolnictwa oraz rozwarstwionej struktury feudalizmu, ale której jednak nie da się udowodnić współcześnie, gdyż nie pozwalają na to warunki ustroju demokratycznego państwa prawa.
W państwie demokratycznym zadania prawa karnego formułowane są już zupełnie inaczej. Tę zasadniczą zmianę bardzo dobrze oddaje uzasadnienie w projekcie nowego kodeksu karnego Rzeczypospolitej Polskiej, który został uchwalony przez Sejm 6 czerwca 1997 r., a którego fragment brzmi następująco: "Polskie prawo karne, mimo zmian dokonanych w latach 1989-1995, wymagało głębokiej i kompleksowej reformy. Dotychczasowe prawo tworzone było z myślą o ochronie systemu totalitarnego i miało być jednym z głównych narzędzi osiągania celów politycznych. Nowe prawo karne przyjmuje nową aksjologię, odpowiadającą demokratycznemu państwu prawa, w którym prawo to służy ochronie systemu podstawowych wartości i nie jest (...) instrumentem polityki grupy aktualnie sprawującej władzę. Myślą przewodnią nowego prawa jest ochrona godności człowieka (...), a także dóbr służących człowiekowi, jego rozwojowi i pokojowemu współżyciu z innymi ludźmi".
Realizacja tego typu założeń, które są oparte na nadrzędnych normach Konstytucji i konwencji, jakie obowiązują Rzeczpospolitą, pełne urzeczywistnienie znajduje w unormowaniach zawartych w kodeksie karnym. Kodeks ten w szczególności chroni życie oraz zdrowie, dalej nietykalność jednostki, za co przewiduje surowe kary jeśli by ktoś poważył się zagrozić tym dobrom, kary naturalnie zostały zróżnicowane w zależności od takich warunków jak wina sprawcy, rozmiar uszczerbku oraz sposób naruszenia chronionego dobra. Penalizacji, czyli karaniu podlegają wszelkiego rodzaju formy dyskryminowania oraz ograniczania wolności jednostki jeśli idzie o praktyki religijne, prawo do zgromadzeń oraz wyrażania poglądów, w tym także niczym nieskrępowanego krytykowania władz. Wyrazem demokratyzacji jest depenalizacja wszelkiego rodzaju działań, które zmierzają nawet do zmiany ustroju, z zaznaczeniem, iż nie będzie to ustrój faszystowski czy totalitarny, a podejmowane poczynania będą prowadzone w charakterze pokojowym, bez odwoływania się do przemocy czy groźby jej użycia. Karze, co jest zrozumiałe, podlegają zamachy nakierowane na bezpieczeństwo zewnętrzne oraz wewnętrzne państwa a także na funkcjonowanie jego najwyższych konstytucyjnych organów, a zwłaszcza szpiegostwo, czy zdrada tajemnicy państwowej oraz innego typu przestępstwa szkodzące interesom Rzeczypospolitej Polskiej.
W demokracji, co odróżnia ją od systemu komunistycznego, ochrona własności a także innego rodzaju praw majątkowych ma charakter jednolity dla wszystkich i to bez względu na typ i podmiot własności. Chroni się rzetelności obrotu gospodarczego a także niezakłóconego funkcjonowania instytucji gospodarczych, interesów wierzycieli, pieniądze, dokumenty oraz ich wiarygodność, papiery wartościowe. Stwierdzić można więc z całą pewnością, iż tym co obecnie charakteryzuje obowiązujące prawo karne to jego odpolitycznienie i pełne przestrzeganie reguły jednakowej ochrony dóbr osobistych oraz majątkowych każdego podmiotu, i to bez żadnych w tym zakresie różnic.
Polskie podejście do kodyfikacji karnej uznaje właściwą dla państw demokratycznych zasadę o pomocniczości prawa karnego. W myśl tej zasady prawo to nie jest a także nie może być podstawowym instrumentem, który reguluje stosunki społeczne i sposób rozwiązywania problemów, szczególnie politycznych oraz gospodarczych. Prawo karne z własnym arsenałem sankcji rozpoczyna swoją ingerencję dopiero wówczas, kiedy mamy do czynienia z poważnymi naruszeniami dóbr społecznych lub indywidualnych, często wtedy kiedy instrumenty społeczno-ekonomiczne czy prawne, które przewidziane są w normach pozostałych gałęzi prawa, okazują się nie mieć skutecznego zastosowania. W ten sposób określona rola prawa karnego, gdzie sankcja karna jest określana jako ultima ratio - czyli środek ostateczny, oznacza, że prawo to sprawuje funkcję ochronną, w poważnym stopniu o charakterze interwencyjnym.

Kryminologia jest to nauka, która zajmuje się przede wszystkim badaniem przestępczości ujmowanej jako zjawisko społeczne oraz psychologiczne. W obszarze jej zainteresowań występuje badanie przyczyn oraz źródeł przestępstwa a także sprawców przestępstw również ich osobowości, a wszystko to by podejmować działania, które zmierzają do zapobieżenia temu zjawisku. Sam termin kryminologia ma pochodzenie łacińskie od słowa crimen (przestępstwo) a także pochodzi od greckiego słowa logos (nauka). Kryminologia zajmuje się badaniami nad osobą sprawcy jakiegoś przestępstwa, bada przyczyny jego czynu oraz warunki społeczne, w których go dokonano. Współcześnie kryminologię definiuje się jako naukę o przestępcy i przestępstwie oraz o przyczynach a także objawach przestępczości jako zjawiska o masowym charakterze, oraz o innych towarzyszących temu zjawisku przestępczości przejawach patologii społecznej również o metodach zmierzających do eliminowania tych zjawisk.

Współczesna kryminologia wiele czerpie z takich nauk, jak choćby psychologia, socjologia, psychiatria, w badaniach dotyczących sylwetki sprawcy oraz jej typowania także wyjaśnienia przyczyn, które tkwią u podstaw czynu określanego mianem przestępstwa. Przyczyny w tym względzie podzielić można na wewnętrzne oraz zewnętrzne (brak środków do egzystencji, wyalienowanie ze środowiska oraz próba powrotu do niego z za sprawą jakiegoś efektownego czynu, dotyczy to szczególnie młodzieży, która jest sfrustrowana sytuacją własną albo bliskich. Mamy także do czynienia ze zjawiskiem określanym jako społeczne przyzwolenie otoczenia dla czynu, który jest zabroniony, zwłaszcza jeśli idzie o jakąś subkulturową grupę itp.).

Kryminalistyką określamy naukę o przestępstwie i przestępcy, o objawach oraz przyczynach przestępczości a także innych związanych z tym pojęciem zjawiskach patologii społecznej. Jest to także nauka o zapobieganiu tym zjawiskom, oraz o zasadach funkcjonowania systemu sprawiedliwości karnej. Jej obszar zainteresowań dotyczy również taktycznych zasada i sposobów oraz mówi także o technicznych metodach oraz środkach służących rozpoznawaniu i wykrywaniu określanych w prawie, ujemnych zjawisk istniejących w społeczeństwie, a zwłaszcza przestępstw oraz ich sprawców i udowadniania istnienia lub braku istnienia związku pomiędzy osobami oraz zdarzeniami.

Odpowiedzialność karna. O pojęciu odpowiedzialności prawnej można mówić wtedy, kiedy zapisy prawne przewidują jakieś ujemne konsekwencje zabronionego postępowania osób fizycznych, prawnych czy jednostek organizacyjnych. Rodzaje tej odpowiedzialności możemy klasyfikować wedle gałęzi prawa, która reguluje daną formę odpowiedzialności. Biorąc pod uwagę to kryterium wyróżnia się więc odpowiedzialność:

- administracyjną,

- cywilną (z rozróżnieniem na odszkodowawczą i prewencyjną),

- karną (za przestępstwa i wykroczenia)

Czyn zabroniony jest to czyn człowieka, którego opis znajduje się w ustawie karnej. Czynami zabronionymi są więc głównie przestępstwa oraz wykroczenia, z zaznaczeniem, że np. każde przestępstwo jest uznawane jako czyn zabroniony, ale z drugiej strony jednak nie każdy czyn zabroniony jest uznawany za przestępstwo.

Społeczna szkodliwość

W potocznym rozumieniu społeczna szkodliwość czynu mówi, że zachowanie sprawcy powoduje stratę czy uszczerbek dla danej społeczności. W ujęciu prawa karnego jest to jednak pojęcie normatywne. Kodeks karny określa kryteria, jakie należy wziąć pod uwagę, gdy ocenia się społeczną szkodliwości określonego czynu.