Dwie płcie, dwie półkule-jeden mózg - o różnicach w funkcjonowaniu i zdolnościach poznawczych kobiet i mężczyzn

"Człowiekowi nie jest dobrze pozostawać samemu. Uczynię dla niego pomoc jako jego uzupełnienie(...). I Bóg przystąpił do ukształtowania niewiasty..."

Księga Rodzaju 2:18,22

Różnice między kobietami i mężczyznami są jedną z najbardziej intrygujących tajemnic ludzkości. Są one inspiracją dla wielu twórców, stanowią również ważny obszar badań wielu dziedzin, m.in. psychologii. Psychologowie próbują ustalić różnice i podobieństwa między kobietami i mężczyznami, głównie w zakresie ich aktywności poznawczej, a także mechanizmów mózgowych specyficznych dla obu płci. Psychologowie społeczni analizują z kolei nasze postawy wobec przedstawicieli obu płci, badają stereotypy funkcjonujące w naszej kulturze dotyczące kobiet i mężczyzn. Przykładowo mężczyźni są uważani za bardziej aktywnych, energicznych i agresywnych w porównaniu do kobiet i takich właśnie zachowań się od nich oczekuje. Kobiety postrzegane są natomiast jako bardziej uczuciowe, chwiejne emocjonalnie, uległe. Często zdarza się, że kobieta zajmująca kierownicze stanowisko, pewnie podejmująca decyzje, dominująca w życiu zawodowym i prywatnym spotyka się z negatywnymi reakcjami. Psychologowie próbują ustalić czy te przekonania oparte na wiedzy "zdroworozsądkowej" mają swoje uzasadnienie empiryczne.

Analizując różnice między kobietami i mężczyznami psychologowie uwzględniają wiele aspektów aktywności człowieka. Skupiają się nie tylko na interakcjach społecznych, badają również funkcjonowanie mózgu u kobiet i u mężczyzn. Niektóre badania obejmują nieco szerszą perspektywę, przykładowo podejście ewolucyjne rozpatruje różnice międzypłciowe w kategoriach procesu doboru naturalnego analizując historyczne różnice w czynnościach wykonywanych przez kobiety i mężczyzn w toku ewolucji, wymagania, jakie stawiało przed nimi środowisko oraz ich role reprodukcyjne.

W niniejszej pracy skupię się na omówieniu niektórych różnic oraz podobieństw między kobietami i mężczyznami w zakresie ich zdolności poznawczych - mechanizmów przetwarzania informacji, takich jak pamięć, uwaga, percepcja.

Percepcja, uwaga i inne procesy poznawcze

Przypomnijmy, że proces percepcji obejmuje nie tylko bezpośrednie odbieranie bodźców sensorycznych, ale również ich interpretację na poziomie korowym. W zależności od aspektu aktywności człowieka, jaki bierzemy pod uwagę percepcja może mieć różny charakter. Możemy mówić np. o percepcji społecznej, która obejmuje spostrzeganie i ocenę siebie samego oraz innych ludzi.

Badania empiryczne wykazują istnienie różnic między kobietami i mężczyznami nawet w obrębie takich podstawowych procesów, jak rejestrowanie bodźców przez różne receptory zmysłowe (wzrokowe, słuchowe, dotykowe, itd.).

Okazuje się, że u kobiet średni minimalny próg chemicznego i elektrycznego pobudzenia receptorów smakowych jest niższy w porównaniu do mężczyzn. Powoduje to, że kobiety szybciej rejestrują bodźce smakowe, zapachowe, potrafią je też lepiej rozróżniać. Reguła ta dotyczy także innych modalności zmysłowych (Skubacz J., Nęcka E. 1995), szczególnie bodźców słuchowych. Kobiety w większym stopniu niż mężczyźni dostrzegają różnice i podobieństwa w obserwowanych obiektach. Jeśli chodzi o bodźce wzrokowe, zaobserwowano, że kobiety zwykle lepiej przystosowują się do ciemności albo dużej jasności. Kobiety wykazują większą szybkość spostrzegania, którą mierzy się np. w zadaniach polegających na jak najszybszym dopasowaniu do siebie wzorców wzrokowych. Mężczyźni wykazują z kolei większą sprawność w zakresie niektórych funkcji motorycznych, np. częściej trafiają do celu. Natomiast kobiety lepiej wykonują czynności wymagające bardziej precyzyjnych i skoordynowanych ruchów.

Mężczyźni wykazują poza tym wyższą ostrość widzenia, ich mózgi są bardziej zlateralizowane w zakresie funkcji wzrokowo- przestrzennych, podczas gdy mózgi kobiet w zakresie funkcji mowy. Badania dowodzą również, że próg pobudzenia receptorów bólowych jest u mężczyzn wyższy niż u kobiet, co oznacza, że mężczyźni są bardziej odporni na ból, a także na nieprzyjemne i głośne bodźce słuchowe.

Okazuje się, że różnice te dotyczą także mechanizmów uwagi, zależności vs niezależności od pola. Badania dowodzą, że kobiety przetwarzają informacje w sposób pasywno- globalny, podczas gdy mężczyźni w sposób aktywno- analityczny. Poza tym kobiety są w większym stopniu zależne od pola tzn. w sytuacjach percepcyjnych polegają raczej na zewnętrznych źródłach informacji. Badania z wykorzystaniem testu DIVA wykazują, że w przypadku kobiet zakres oraz tempo przetwarzania informacji są mniejsze w porównaniu do mężczyzn.

Różnice między kobietami i mężczyznami wykryto także w zakresie skłonności do męczenia się i narastania w czasie tego procesu. Wiąże się to częściowo z automatyzacją wykonywanej czynności. O czynności zautomatyzowanej można mówić, jeśli przetwarzamy informacje bez wysiłku, bez zaangażowania świadomej uwagi oraz możemy wykonywać jednocześnie jakieś inne zadanie. Im częściej wykonujemy daną czynność w tych samych warunkach, tym bardziej staje się ona zautomatyzowana. Badania wykazują, że mężczyźni szybciej automatyzują różne czynności, ale ich nieustanne wykonywanie prowadzi u nich do szybkiego zmęczenia. Tymczasem kobiety, mimo iż w wolniejszym tempie nabywają wprawy w wykonywaniu jakiejś czynności, ich zmęczenie narasta wolniej w czasie.

Poza tym zaobserwowano pewne różnice międzypłciowe w zadaniach wymagających podzielności uwagi czyli rozdzielania zasobów uwagi pomiędzy różne zadania. Jednak badania nie przynoszą jednoznacznych istotnych statystycznie wyników, badacze przypuszczają, że proces rozdzielania zasobów może być uwarunkowany działaniem jeszcze innych czynników, takich jak: rodzaj zadań, różnice indywidualne.

Badania dowodzą, że mężczyźni generalnie lepiej wykonują zadania wymagające zdolności przestrzennych, geometrycznych związanych np. z wyznaczaniem kierunku, posługiwaniem się mapą czy angażujących zdolności konstrukcyjne. Kobiety lepiej zapamiętują jednak położenie przedmiotów. Poza tym uważa się powszechnie, że kobiety cechuje większa sprawność w zakresie różnych funkcji werbalnych w porównaniu do mężczyzn. Potwierdza to częściowo fakt, że zdecydowana większość osób, które mają problemy z jąkaniem się, dysleksją czy są dotknięte afazją to przedstawiciele płci męskiej.

W istocie, kobiety lepiej niż mężczyźni wykonują testy tzw. fluencji językowej, które polegają np. na wymienieniu jak największej ilości słów zaczynających się na określoną literę. Poza tym szybciej potrafią zapamiętywać materiał werbalny.

Przewidywano, że mózgi kobiet wykazują większą lateralizację w zakresie funkcji mowy, natomiast mężczyźni w zakresie zdolności wzrokowo- przestrzennych. Zaobserwowano np., że rozwój mowy następuje zwykle szybciej u dziewczynek, natomiast chłopcy wykazują większą sprawność jeśli chodzi o konstruowanie różnych rzeczy. Jednak ostatecznie te przypuszczenia nie zostały potwierdzone, okazało się, że funkcje związane z mową są u kobiet częściej zlokalizowane w obydwu półkulach.

Jak już wspominałam, w niemal wszystkich testach wymagających zdolności przestrzennych, mężczyźni zdobywają ogromną przewagę nad kobietami. Badania potwierdzają zgodnie, że mężczyźni wykazują większą sprawność w zakresie dokonywania umysłowych rotacji obiektów, lepiej wykonują również zadania wymagające percepcji przestrzennej, polegające np. na wskazywaniu kierunku, poziomu, itd. Mężczyźni posiadają zatem większe zdolności wzrokowo- przestrzenne i, jak dowodzą badania, częściej je wykorzystują w realnym życiu, podczas gdy kobiety preferują inne strategie pozwalające im np. upewnić się, w którą stronę powinny się udać.

Poza tym mężczyźni lepiej wykonują zadania wymagające rozumowania matematycznego. Cechuje ich lepsze myślenie abstrakcyjne.

Wyniki te potwierdza zwykła obserwacja życia. Na matematycznych czy bardziej ścisłych kierunkach studiów zdecydowaną większość stanowią mężczyźni (Ciarkowska W. 1998). Wśród osób wybitnie uzdolnionych matematycznie również przeważają mężczyźni, jest ich aż 13 razy więcej niż kobiet (Grabowska A. 1997). Kobiety również posiadają zdolności matematyczne, lepiej wykonują np. zadania wymagające sprawności obliczeniowych.

Różnice w budowie i funkcjonowaniu centralnego układu nerwowego

Wyżej wymienione badania pokazują więc, że kobiety i mężczyźni różnią się od siebie nie tylko pod względem fizycznym, ale również niektórymi właściwościami psychicznymi. Omówione wyżej różnice dotyczące procesów przetwarzania informacji wynikają częściowo z odmiennej budowy mózgu i jego organizacji funkcjonalnej.

Przede wszystkim zaobserwowano różnice w wielkości niektórych struktur mózgowych u kobiet i mężczyzn, np. podwzgórza, spoidła wielkiego i hipokampa (Skubacz J., Nęcka E. 1995). Wielkością różnią się także bruzda Sylwiusza, która u mężczyzn jest większa po lewej stronie. Podobnie obszar planum temporale w obrębie płata skroniowego, który jest związany z funkcją mowy - u większości mężczyzn bardziej asymetryczny.

Wykryto również istnienie większej ilości połączeń między obydwiema półkulami w mózgu kobiet, co świadczy o mniejszej lateralizacji mózgu i tym samym o większej współpracy półkul w zakresie niektórych funkcji. W niektórych miejscach, m.in. tych odpowiadających za fluktuację językową, spoidło wielkie jest większe u kobiet.

Uważa się, że asymetria funkcjonalna występuje głownie w zakresie obszarów prawej i lewej półkuli związanych z mową. Mężczyźni cechują się zwykle większą lateralizacją funkcji w mózgu, ale nie pociąga to za sobą większych zdolności intelektualnych.

Obszary związane z funkcją mowy są u kobiet zlokalizowane dużo częściej niż u mężczyzn w obu półkulach. Późniejsze badania wykazały, że afazja występująca u mężczyzn częściej niż u kobiet wynika z uszkodzenia lewej półkuli. U kobiet zaburzenia to jest spowodowane częściej uszkodzeniem prawej półkuli.

Różnice dotyczą więc wielkości każdej z półkul oraz ich organizacji. U kobiet lewa półkula jest większa, u mężczyzn większa wydaje się półkula prawa. Wiąże się to z niektórymi różnicami w zakresie funkcji mowy (zlokalizowane głównie w lewej półkuli), które są w związku z tym lepiej rozwinięte u kobiet.

Różnice anatomiczne widoczne są także w obrębie układu limbicznego czyli struktur regulujących nasze reakcje emocjonalne. Okazuje się, że u mężczyzn bardziej aktywne są struktury zaliczane do starszych części układu limbicznego nazywane mózgiem gadzim. Te obszary mózgowe odpowiedzialne są za regulowanie tzw. emocji pierwotnych, np. gniewu (ciało migdałowate). Z kolei u kobiet bardziej aktywny udział w regulacji emocji biorą młodsze struktury układu limbicznego, związane z ekspresją emocji bardziej złożonych, a także wyrażaniem emocji za pomocą mimiki i gestykulacji, np. zakręt obręczy (Grabowska A. 1997).

Rozwój układu nerwowego oraz mózgu uzależnione są częściowo od działania niektórych hormonów, szczególnie testosteronu, który może wpływać na powiększanie się niektórych struktur mózgowych. Brak oddziaływania tego hormonu płciowego powoduje, że mózg cechuje się mniejszą asymetrycznością, co jest typowe dla kobiet.

Hormony określają częściowo płeć biologiczną odnoszącą się do właściwości fizycznych odróżniających osobniki męskie od żeńskich. Natomiast płeć psychiczna jest wyuczona, obejmuje odmienne zachowania i postawy związane z rolami kobiecymi i męskimi aprobowanymi w danej społeczności.

Uwarunkowania ewolucyjne i środowiskowe

Różnice między kobietami a mężczyznami, nie tylko te natury organicznej, ale również w zakresie niektórych funkcji psychicznych były uważane przez długi okres za wrodzone. Jednak by lepiej zrozumieć to zróżnicowanie badacze zaczęli odwoływać się do czynników środowiskowych, które przyczyniły się do ukształtowania się takich a nie innych różnic.

Badaniem oddziaływań społecznych jakie determinowały rozwój mózgu w toku ewolucji zajmuje się m.in. psychologia ewolucyjna. Badacze reprezentujący to podejście, zakładają, że miliony lat temu żyliśmy w niewielkich społecznościach. Rywalizacja w obrębie takich małych grup była nieadaptacyjna ze względu na trudne warunki życia i ciągłe niebezpieczeństwa, konieczna była między kobietami i mężczyznami współpraca, która opierała się głównie na płodzeniu dzieci, wspólnym ich żywieniu i ich ochronie do czasu, aż same osiągną dojrzałość i staną się samodzielne. Ludzie pierwotni wykonywali różne czynności w zależności od płci. Mężczyźni zwykle pełnili rolę myśliwego, zdobywali pożywienie często poruszając się po ogromnych obszarach, oddalonych od domu. Być może te funkcje doprowadziły w toku ewolucji do wykształcenia się u mężczyzn bardzo dobrych zdolności przestrzennych. Z kolei kobiety zajmowały się przyrządzaniem jedzenia, opieką nas małymi dziećmi, wyrabiały też potrzebne do domu narzędzia. Ten podział pracy doprowadził do ukształtowania się nieco innych umiejętności u kobiet i u mężczyzn. Ewolucja wykształciła u kobiet lepsze różnicowanie percepcyjne, większą precyzję ruchów.

Psychologowie zwracają uwagę na fakt, że wszyscy rodzimy się z podobnymi predyspozycjami do wykonywania określonych czynności. Natomiast ich pełny rozwój zależy w dużej mierze od czynników zewnętrznych, szczególnie od środowiska rodzinnego, które powinno stymulować dziecko do wykształcenia odpowiednich umiejętności. Rodzice oraz grupy rówieśnicze odgrywają ogromną rolę w procesie uspołeczniania w zakresie ról płciowych, który obejmuje nabywanie przez dziecko typowych dla danej płci wzorców zachowań i sposobów reagowania emocjonalnego, które są aprobowane społecznie. Zauważmy, że rodzice zwykle nagradzają dzieci za zachowania "typowe" dla ich płci w danej społeczności, natomiast odnoszą się negatywnie do zachowań, ich zdaniem, niewłaściwych dla płci dziecka. Przykładowo chłopcy zwykle spotykają się z negatywnymi reakcjami, gdy bawią się lalkami, zachęca się ich raczej do biegania po podwórku, gry w piłkę czy konstruowania budowli z klocków. Z kolei dziewczynki więcej czasu spędzają w domu, wymaga się od nich większego posłuszeństwa, zaangażowania w naukę. Skutki widoczne są już na początku nauki szkolnej, kiedy to dziewczynki są zazwyczaj lepsze od chłopców, pilniej się uczą. Tymczasem ich lepsze wyniki szkolne, ładniejsze pisanie i czytanie spowodowane jest tym, że od początku rodzice zachęcali je i nagradzali za taką formę aktywności. Z kolei chłopcy, biegając cały dzień po podwórku, mieli większą szansę wykształcić lepsze w porównaniu do dziewczynek zdolności przestrzenne, konstrukcyjne.

Te różne formy aktywności determinują także późniejsze dziedziny aktywności, np. wybór kierunku studiów czy zawodu. Kobiety częściej wybierają profesje wymagające posiadania umiejętności komunikacji, empatii, zdolności językowych. Kierunki pedagogiczne, społeczne i humanistyczne, takie jak psychologia czy filologia cieszą się zainteresowaniem głównie dziewcząt. Z kolei zdecydowana większość studentów kierunków technicznych, informatycznych, matematyki czy architektury to mężczyźni.

Podsumowując, mężczyźni wykazują większe zdolności w zakresie funkcji wzrokowo- przestrzennych, matematycznych, konstrukcyjnych. Wykazują również większą lateralizację mózgu, szczególnie funkcji związanych z mową. Z kolei kobiety cechuje większa fluencja językowa, precyzja i koordynacja ruchów, większa wrażliwość na niektóre bodźce smakowe, zapachowe i słuchowe oraz bardziej rozwinięta sprawność ich różnicowania. Poza tym mózg kobiecy nie wykazuje takiej lateralizacji jak w przypadku mężczyzn.

Różnice między mężczyznami i kobietami istnieją niemal od początku naszego istnienia i będą się nadal utrzymywać. Obecny styl życia kobiet i mężczyzn daleko odbiega od tradycyjnie pojmowanych ról męskich i kobiecych. Wzrost roli kobiet, ich przenikanie do nowych dziedzin życia, które były kiedyś zdominowane przez mężczyzn sprawia, że różnice zaczynają się powoli zacierać. Oczywiście pewne wzorce zachowań i reakcji właściwe kobietom i mężczyznom będą nadal funkcjonować. Ważne jest, żeby nie generalizować przytoczonych wyżej wyników badań. Każdy z nas jest inny, nawet wśród kobiet i mężczyzn występują znaczne różnice w zakresie funkcjonowania psychicznego. Natomiast niektóre uogólnienia prowadzą zwykle do niepotrzebnych i bardzo krzywdzących stereotypów, które nie znajdują potwierdzenia w rzeczywistości.

Bibliografia

Ciarkowska, W. (1998). Płeć a funkcjonowanie poznawcze człowieka - zdolności werbalne i przestrzenne, w: Psychologia Wychowawcza, tom XLI.

Damasio, A. (1999). Błąd Kartezjusza, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.

Grabowska, A. (1997). Płeć mózgu, w: Studia Psychologiczne, tom XXXVI.

Herman-Jeglińska, A. (1999). Różnice między kobietami a mężczyznami w zdolnościach poznawczych i organizacji funkcjonalnej mózgu: wpływ płci psychicznej, w: Przegląd Psychologiczny, tom 42.

Skubacz, J., Nęcka, E. (1995). Eksperymentalna analiza zachowania dziewcząt i chłopców w warunkach wymagających selektywności i podzielności uwagi, w: Przegląd Psychologiczny, tom 38.