Samorządność to zasada, według której głównym celem wychowania jest wdrażanie wychowanka aby samodzielnie i świadomie kierował swoim postępowaniem, a więc do autodyscypliny jako formy przewyższającej zasadę karności zewnętrznej (polegającej na podporządkowaniu się i uległości). Grupa jest w pełni samorządna właśnie wtedy, gdy potrafi realizować zasadę samodzielności oraz autodyscypliny; te dwie reguły postępowania prowadzą do wykształcenia autonomii u poszczególnych członków grupy, co powoduje, że identyfikują się oni z jej zasadami i celami jak również wychodzą ze swą własną inicjatywą przy realizacji różnorodnych zadań, gdyż mają swoje pomysły oraz sposoby rozwiązywania problemów.

Wyróżnia się następujące rodzaje środowisk, w których można realizować zasadę samorządności:

  • środowisko rodzinne - są to rodziny, w których nie panuje już model patriarchalny (a więc role kobiety i mężczyzny są równe), jak również zanikł w nich autorytet rodziców na rzecz uprawnienia dzieci
  • zakłady wychowawcze rodzinnego typu
  • świetlice i drużyny podwórkowe
  • grupy młodzieżowe wzorujące się na stowarzyszeniach społecznych (jak np. samorząd uczniowski)

Samorządność może również pełnić rolę metody wychowawczej - można wtedy mówić o specyficznym "współrządzeniu", współdecydowaniu młodzieży oraz normalizacji ich wzajemnych stosunków z wychowawcą (tzw. karty wolności). Jednak niewielu wychowawców wie, jak powinni oni współpracować z samorządem, aby mógł się on stać nie tylko komórką zachowującą samodyscyplinę, lecz również by przysłużył się wychowaniu przez kreowanie postawy autentyczności. Zjawisko samorządności często pociąga za sobą następujące zjawiska i procesy:

  • zrozumienie pracy
  • poczucie odpowiedzialności za każdą część wykonanej pracy
  • przygotowanie do życia w szerokim społeczeństwie
  • poprzez własnoręcznie skonstruowany przez uczniów regulamin - będą sami czuwać nad jego przestrzeganiem
  • wyrobienie postawy aktywności i samodzielności
  • wytworzenie współpracy i przyjacielskich relacji z nauczycielem
  • zrodzenie wiary w działania, które się podejmuje oraz poczucie równowagi sił

Występowanie samorządności w klasach szkolnych obejmuje jej podział na różnorodne komisje czy sekcje, a z drugiej strony - na koła zainteresowań i kluby sportowe; tak więc samorząd stanowi organizację młodzieżową, która obejmuje całą jej społeczność i działa wg różnych wzorów. W słabo rozwiniętej samorządności tylko jeden z członków grupy pełni funkcję "starosty", podczas gdy pozostali są raczej mało aktywni, przeciwieństwem jest więc współpraca i aktywne działanie wszystkich członków, za co głównym odpowiedzialnym powinien być wychowawca. To właśnie on, jako przykład, powinien wzbudzić taką formę aktywności u uczniów, w której jak największa liczba członków grupy brała udział w realizacji zadań. Wychowawca winien tak kierować działaniem swoich podopiecznych, aby z jednej strony nie tłumić oraz nie narzucać im niczego, a z drugiej - dopilnować, aby wszyscy mieli wyrównane szanse; powinien on wyrównywać różnice i jednocześnie umożliwiać współdziałanie. Działanie samorządowe (oprócz wcześniej wymienionych już dla ucznia korzyści) pozwala również na zdobycie przez niego umiejętności organizowania swojego wolnego czasu. Wychowawcą, który kieruje pracą oraz działalnością samorządu może być nie tylko nauczyciel, lecz również wychowawca domu dziecka, internatu, kolonii, instruktor świetlicy, klubu, domu kultury, czy też pracownik kulturalno-oświatowy.

Główne postaci uspołecznienia człowieka:

  • uspołecznienie przez percepcję społeczną → proces ten zachodzi już od urodzenia, związany jest z fizycznym oraz psychicznym rozwojem dziecka
  • uspołecznienie przez przystosowanie się do grupy społecznej, do której należy jednostka
  • uspołecznienie realizujące się przez wychowanie społeczne, które ukierunkowane jest przez wychowawcę

Realizację zasady samorządności może uniemożliwić autorytarna postawa wychowawcy,

Zgoła odmiennie jest natomiast w przypadku nauczyciela realizującego demokratyczny styl nauczania. Z. Zaborowski i H. Muszyński wyróżnili następujące stanowiska demokratycznego kierowania grupą:

  • wychowawca dokonuje planowania i podejmowania wszelkich decyzji razem z grupą, bowiem dyskusje dążą do rozstrzygania problemów
  • wychowawca pomaga i kieruje działaniem grupy
  • wychowawca zachęca członków grupy do działania zespołowego
  • wychowawca zarówno chwali za wykonane prace jak i krytykuje (jeśli istnieje taka potrzeba)
  • relacje w grupie oparte są na wzajemnym zaufaniu i szacunku

Realizacja powyższych zasad kierowania grupą pozwala na powstanie relacji opartych na sympatii (między samymi uczniami jak i w relacjach uczniowie - nauczyciel), wysokiego poziomu wykonanych zadań oraz ukształtowanie się w uczniach postawy odpowiedzialności za powierzone im zadania.

Sprawność i efektywność procesu samorządności ułatwić może współpraca ze strony rodziców, a szczególnie Komitetu Rodzicielskiego; rodzice mają możliwość wsparcia finansowego, co przyczynić się może do sytuacji, w której samorząd będzie posiadał pewne dobra materialne, którymi będzie musiał się zajmować.

Definicja oraz rozumienie potrzeb

Potrzeba to pewien stan organizmu albo psychiki, polegający na pragnieniu zaspokojenia tendencji do osiągnięcia pewnego realnego przedmiotu, bądź wytworu myśli. Potrzeby dzieli się na:

  • pierwotne (pożywienie)
  • wtórne (kulturowe)
  • psychiczne (akceptacji, bezpieczeństwa, szacunku do siebie)

Potrzeby związane z zainteresowaniami, to inaczej potrzeby uświadomione, motywujące do określonych działań i skupiające uwagę wokół pewnych przedmiotów, skłonności czy tendencji. Człowiek, na różnych etapach rozwoju, ma różnorodne potrzeby oraz zainteresowania - zmieniające się potrzeby wynikają bowiem właśnie z rozwoju psychiki i rozwijających się kontaktów społecznych. W sytuacji, gdy chcemy aby dana jednostka wykonała pewne czynności, które nie są związane z jej potrzebami - mamy sytuację polegającą na zmuszaniu do wykonania określonego zadania. Dlatego tak ważnym jest, by wychowawca dobrze znał ucznia oraz jego zainteresowania i potrzeby, gdyż tylko taka postawa umożliwia prawidłowe kierowanie procesem wychowawczym, czyli w taki sposób, by potrzeby podopiecznych zostały zaspokojone.

Na każde środowisko wychowawcze składają się z dwa rodzaje motywacji:

  • autonomiczne → są to motywacje opierające się na zainteresowaniach
  • heteronomiczne → motywacje opierające się na konieczności narzucanej z zewnątrz

Motywacje heteronomiczne najczęściej są podstawą zadań realizowanych przez szkoły, natomiast samorządność powinna opierać się na zainteresowaniach oraz potrzebach ucznia (czyli na motywacjach autonomicznych).

Etapy powstawiania samorządności u młodego człowieka:

  • PROPEDEUTYKA SAMORZĄDU (w klasach I - IV) → termin propedeutyka oznacza wprowadzenie do określonej dziedziny wiedzy albo umiejętności; jest to proces, w którym wychowawca wprowadza w szeregi samorządu młodsze dzieci i tworzy z nich małe grupy, w których dzieci same wybierają swoich reprezentantów; wychowawca skrupulatnie tłumaczy im przypisane grupom zadania oraz cele, zasady oraz możliwości samorządu; nauczyciel obserwuje zachowanie dzieci i wkracza tylko wtedy, gdy zachodzi potrzeba interwencji z jego strony
  • SAMORZĄD PIERWSZEGO POZIOMU (w klasach V-VIII) → obiektem współpracy jest samorząd szkolny; nauczyciel wycofuje się z bezpośredniego kierownictwa, lecz nadal bierze udział w radach klasowych, dając młodzieży możliwość realizacji własnych planów oraz potrzeb
  • SAMORZĄD ŚREDNIEGO POZIOMU (dla klas szkół ogólnokształcących, szkół zawodowych, techników) → o samorządności decydują tutaj względy przyjacielskie i koleżeńskie; wychowawca określając zasady przebiegu swoich kontaktów z grupą ma na uwadze oczekiwania i potrzeby jej członków, przez co wiele kwestii uzgadnia wspólnie z nimi; nauczyciel działa zwykle na stopie życzliwej, towarzyskiej, młodzież natomiast jest samodzielna i może podejmować decyzje w pewnych sprawach
  • SAMORZĄD WYŻSZEGO POZIOMU (dla młodzieży szkół wyższych) → młodzież realizuje swoje potrzeby z własnej inicjatywy; młodzi ludzie maja własne cele oraz sposoby ich osiągania

Każdy człowiek jest jednocześnie członkiem kilku grup społecznych, które dzieli się na:

  • grupy nieformalne → powstają one w sposób spontaniczny, ich członkowie połączeni się więzami emocjonalnymi
  • grupy formalne → tworzone celowo, do realizacji pewnych zadań; grupy te po pewnym czasie mogą także przybrać charakter koleżeński, albowiem osoby je tworzące, po dłuższym okresie nawiązują przyjaźnie

Zaborowski uwzględnia w tym podziale również grupy pół-formalne, stanowiące zespół, który stara się łączyć postawę rzeczową i formalną oraz docelowość z emocjonalną więzią poszczególnych jej członków.

Samorząd tworzony jest w grupie formalnej, posiadającej jednak cechy grupy koleżeńskiej, która jest bardziej trwała a osoby żyjące w stosunkach koleżeńskich lepiej ze sobą współpracują. Jeśli chodzi o grupy nieformalne, to są one zazwyczaj nietrwałe, cechują się również zbyt duża zmiennością form i czynności.

Wychowawca, który odniósł sukces w tworzeniu grupy młodzieży wyznającej pozytywne wartości wychowawcze, powinien postępować w taki sposób, aby w obronie tych wartości stała cała grupa - tylko wtedy poszczególni jej członkowie będą wrażliwi wobec różnych odchyleń od uznanych wartości, przez co sami będą reagować na tego typu sytuacje. Należy pamiętać, iż prężnie funkcjonujący samorząd szkolny aktywizuje i ożywia całe szkolne życie społeczne. Samorząd sprzyja:

  • zaktywizowaniu jak największej ilości uczniów
  • ujawnianiu, pobudzaniu i utrwalaniu uzdolnień
  • umożliwia przejście jak największej liczbie osób przez sytuację podporządkowania i przywództwa

Dla prawidłowego rozwoju samorządu niezbędnym jest odpowiednie środowisko życia. Dobrze działające samorządy poznać można przez ich nastawienie na aktywizację młodzieży, zainteresowanie ich potrzebami kulturalnymi i społecznymi. Ważne jest również, aby samorząd ciągle weryfikował swe działania poprzez:

  • udoskonalanie form działania
  • tworzenie nowych form i komórek organizacyjnych
  • poszerzanie społecznych doświadczeń
  • nabywanie nawyku wielostronnego społecznego działania

Każda grupa dokonuje socjalizacji swoich członków poprzez wdrażanie ich do działania, które odpowiada wzorom zachowania; również samorząd socjalizuje swych członków poprzez kierowanie ich postępowaniem. Samorząd kształtuje takie postawy jak: postawa społeczności, świadczenie pomocy, poczucie odpowiedzialności, zwalczania zła, ofiarności itp.; wywołuje również uczucie satysfakcji płynącej ze współdziałania - odgrywa więc dużą rolę w likwidowaniu ostrych form współzawodnictwa oraz rywalizacji występujących między członkami grupy.