Charakterystyczną cechą współczesności jest utrzymywanie się ciągle wysokiej dynamiki zmian w nauce i technice, które w zamyśle doprowadzić mają do polepszenia jakości świata, a zatem również jakości życia człowieka. Tak opisaną rzeczywistość można zilustrować następującymi tematami:
- ciągle wzrasta krąg problemów naukowych i technicznych podejmowanych w badaniach
- współczesne badania naukowe i techniczne zdominowane są przez zespołowość pracy
- złożoność struktur technicznych wytwarzanych w masowych ilościach powoduje ich upowszechnienie
- już w trakcie przygotowania produkcji prowadzi się szereg działań mających na celu optymalizację kosztów, optymalizację doboru materiałów, wykorzystywanej energii itd.
Wymienione cechy współczesności prowadzą do tego, iż szkoła współczesna staje przed koniecznością wszechstronnego i ukierunkowanego - optymalnego względem indywidualnych możliwość - rozwoju zdolności poznawczych uczniów. Wymaga to w szczególności:
- optymalnego rozwinięcia wszystkich procesów i zdolności poznawczych w trakcie coraz bardziej złożonego strukturalnie i zróżnicowanego treściowo działania uczniów
- wychowankowie od najwcześniejszych lat powinni być przygotowywani do racjonalnego wykorzystywania wyników działalności technicznej
- istnieje potrzeba rozwijania wrażliwości etycznej i odpowiedzialności za wartości
- rozwijanie nawyków racjonalnego gospodarowania czasem, materiałami, środkami technicznym, co wymaga systematycznych zabiegów wychowawczych - należy zatem wychowywać racjonalnego konsumenta zdolnego do samokrytycyzmu i samodoskonalenia się.
Wraz ze wzrostem grupy ludzi zajmujących się technologiami informacyjnymi, których cechuje przede wszystkim mobilność zawodowa (wielozawodowość i łatwość zmiany zawodu), upowszechniają się nowe zjawiska charakteryzujące miejsce i rolę człowieka w procesach pracy. Następują przewartościowania w treści wielu klasycznych pojęć związanych z pracą zawodową człowieka. Przykładowo zauważa się tutaj zjawiska takie jak:
- obrabiarki są wypierane przez sprzęt informatyczny i teleinformatyczny, pojawiają się roboty przesycone sprzętem informatycznym
- produkcja masowa i scentralizowana ustępuje miejsca produkcji zróżnicowanej, elastycznej i segmentarycznej
- zauważana jest teraz nieciągłość, zmienność rytmu pracy - zacierają się granice między przeszłością, teraźniejszością i przyszłością
- dzięki środkom teleinformatyki zatraca się rozumienie znaczenia blisko - daleko - świat skurczył się na tyle, że przepływ usług stał się normalnością
- wszystko to wpływa na mentalność, wzory kulturowe, systemy postępowania ludzi.
Przez to:
- ceni się indywidualność, odrębność, niepowtarzalność
- stąd maleje znaczenie produkcji masowej, zunifikowanej i standaryzowanej
- pojawiają się trudności w podejmowaniu decyzji, wyborem zjawisk godnych wysiłków czy wpisanych w system utrwalonych wartości. Coraz częściej relatywizm moralny uznaje się za podstawę wartościowania zjawisk
- zmianie ulega także znaczenie poszczególnych grup wartości - obecnie modne ideały to wolność indywidualna, pluralizm, dobra wielokulturowe itd.
- najbardziej charakterystyczną cechą mentalności jest otwartość umysłów i wzorów zachowań
Znamienną cechą współczesności w świetle omówionych zjawisk jest zmiana aktywności społecznej i zawodowej człowieka:
- następuje wzrost specjalizacji przy jednoczesnym rozwoju integracji zawodowej
- podniesienie znaczenia kooperacji ludzi różnych zawodów
- wzrost uzależnienia kompetencyjnego pomiędzy zawodami, zakładami a nawet państwami
- zmiana struktury zatrudnienia w poszczególnych zakładach pracy, jak też i gospodarce kraju - wzrasta zatrudnienie w usługach, maleje zatrudnienie w rolnictwie
- pojawia się coraz więcej znacząca dla rozwoju cywilizacyjnego grupa pracowników związanych z technologiami zaawansowanymi, w tym technologiami informacyjnymi (tzw. kognitariusze)
Zatem przed procesami kształcenia i wychowania we współczesnej szkole stawia się wymóg, aby były one tak organizowane, by zapewniały wychowankom wielość różnorodnych form aktywności
- koniecznością staje się wyposażenie uczniów wszystkich typów szkół w języki powszechnej komunikacji cywilizacyjnej (w tym języki multimedialne, informatyki, rysunku technicznego itp.)
- procesy wychowania realizowane w szkole powinny prowadzić do rozwijania umiejętności pracy w warunkach dużej zmienności konkurencji
- w treściach kształcenia winny się znaleźć te, które wiążą się z podstawowymi współczesnej cywilizacji technicznej
- treści kształcenia powinny zapewnić równowagę treści o charakterze poznawczym z treściami praktycznymi
- konieczne jest upowszechnianie umiejętności wykorzystywania dla zróżnicowanych potrzeb człowieka rozmaitych technologii informacyjnych, w tym także umiejętności korzystania z globalnych sieci informacyjnych
- procesy wychowania i stosowane w nich metody powinny zmierzać do rozwijania zainteresowań poznawczych, a przez to do rozwijania umiejętności samopoznawania i samowychowywania
- współczesna szkoła w większym stopniu, niż to miało miejsce dotychczas, powinna podjąć się zadań rozwijania talentów młodzieży, która jest największym dobrem społecznym
- dążąc do dużej mobilności zawodowej w życiu dorosłym, wychowankowie muszą być przygotowani do umiejętności sensownego planowania własnego życia, w tym życia zawodowego, muszą być przygotowani do podejmowania trafnych decyzji zawodowych.
- wychowanie powinno przygotowywać człowieka do realizacji różnorodnych zadań wynikających z treści przyszłych ról społecznych i zawodowych
- koegzystencja różnych środków i metod produkcji wymaga rozszerzenia zakresu treści kształcenia ogólnego
Humanizacja pracy
Przez pojęcie humanizacji pracy rozumiemy całokształt przemian w traktowaniu pracy ludzkiej, uwarunkowanych współczesną kulturą pracy i postępem naukowo - technicznym, prowadzącym do nadania warunkom pracy człowieka charakteru w pełni humanistycznego. Do istotnych właściwości humanizacji pracy i jej warunków zaliczamy:
- widzenie człowieka jako podmiotu pracy
- przezwyciężanie istniejącego podziału pracy na fizyczną i umysłową przez nieustanne podwyższanie wykształcenia ogólnego i zawodowego pracowników
- zapewnienie bezpieczeństwa podczas wykonywania pracy, odpowiadającego podstawowym wymaganiom zdrowotnym
- skracanie dnia roboczego przez udoskonalenia techniczne oraz przez podnoszenie kultury pracy
- stosowanie ciągłej wymiany stanowisk pracy, gwarantującej prawidłowy układ relacji: człowiek - maszyna
- czynny udział pracowników w kontrolowaniu procesów technologicznych oraz społecznych
- zwiększanie czasu wolego ludzi pracy, z przeznaczeniem na wypoczynek, rekreację, oraz doskonalenie własnej osobowości
- czynienie z pracy podstawowego miernika wartości człowieka
Z problemem humanizacji pracy wiążą się również zagadnienia dotyczące jakości pracy oraz kultury pracy.
Jakość pracy można określić jako wartość społeczną wynikającą z jednostkowej, scalonej materialnej i niematerialnej, uwarunkowanej kwalifikacjami i predyspozycjami do dobrej pracy oraz osiąganymi efektami pracy, jak również materialnymi i społecznymi środowiska pracy, dostosowanymi do współczesnych społecznych standardów jakości pracy. Znaczenie społeczne tak rozumianej jakości pracy jest wielorakie:
- jest ona warunkiem rozwoju osobowości w procesie pracy
- jest wyrazem prawidłowego kształtującego się życia społecznego pracujących, w którym obowiązuje zasada racjonalnego zatrudnienia, realizacji różnorodnych potrzeb, troski o życie i bezpieczeństwo człowieka, poprawnych stosunków międzyludzkich i nieustannego podwyższania jakości życia
- jest wyrazem i gwarantem dalszego pomyślnego rozwoju społeczno - gospodarczego kraju, staje się znaczącym czynnikiem dynamizującym rozwój społeczno - gospodarczy, zatem najbardziej obiektywnym miernikiem tego rozwoju.
Kulturę pracy rozumiemy jako kompleks wartości powstałych w działaniu i współżyciu ludzi w procesie pracy. Do wartości tych należą wytwarzane przedmioty materialne, formy organizacji, sposoby myślenia, wzory zachowania się oraz cechy osobowości kształtowane i rozwijane podczas pracy. Wysoka kultura pracy stanowi warunek pożądanej jakości pracy, a także wyraz humanizacji pracy. Uzależniona jest ona od poziomu wiedzy i kwalifikacji pracowników oraz od warunków pracy, organizacji pracy, przestrzegania przepisów bhp, ładu i porządku, dobrej jakości narzędzi, urządzeń i materiałów oraz poprawnych stosunków międzyludzkich. Z kategorią i współczesną problematyką kultury pracy wiążą się bardzo silnie także inne problemy humanizacyjne, w tym szczególnie zagadnienia stylu życia i stylu pracy zawodowej. Współczesny styl życia i styl pracy zawodowej zobowiązują nas do nowoczesnego myślenia o pracy ludzkiej. Etapy wytyczające takie właśnie myślenie ułożyć można w następującej sekwencji zmian:
- przejście od pojęcia zakładu pracy, w którym musi się pracować do pojęcia zakładu pracy, w którym chce się pracować
- przejście od zarządzania biurokratycznego i dogmatycznego do zarządzania uczestniczącego
- od rozdrobnienia zadań pracy do ich scalenia
- od traktowania ludzi jako zwykłych wykonawców zadań do traktowania ludzi jako dojrzałych osób, czyli samodzielnych i myślących podmiotów pracy
- przejście w stosunkach pracy od ostrych podziałów specjalnościami, do myślenia w kategoriach celów jednoczących pracowników różnych specjalności
- od wąskiej perspektywy zainteresowania miejscem pracy do szerszej perspektywy kształtowania jakości życia
Analiza kształtującej się w Polsce sytuacji zakładu pracy wykazuje, że dokonuje się stały postęp w zakresie podwyższania jakości pracy, szerzenia kultury pracy, oraz humanizacji pracy i jej warunków. Wdrażane są interesujące programy, a nawet stosowane nowoczesne rozwiązania systemowe. Zasygnalizowane dążenie do rozwiązań systemowych może okazać się sprzyjające także kształtowaniu systemu "demokratyzacji zakładowej", której głównym zadaniem jest zaspokojenie sześciu potrzeb indywidualnych:
- zmiany i różności
- możliwości stałego uczenia się
- podejmowania decyzji i osobistej odpowiedzialności
- wsparcia społecznego i uznania
- poczucia znaczenia pracy w systemie społecznym
- powiązania aktualnie wykonywanej pracy z przyszłą karierą zawodową
