Klasa szkolna jako zespół wychowawczy ( na podstawie książki Haliny Sowińskiej)

1. Jednostka a grupa społeczna - podstawowe pojęcia

Wszystkim z nas zdarza się zmienić swoje zachowanie w zależności od sytuacji, w jakiej się znajdujemy; takie zamiany zachowania występują zawsze w przypadku zmiany grupy czy otoczenia, w jakim znajduje się dana jednostka. Można stąd wnioskować, iż dla człowieka, jego zachowania jak i rozwoju jego osobowości, fundamentalne znaczenie mają właśnie różnorodne grupy społeczne, w których na co dzień on działa z racji tego wykonywane zawodu, bycia członkiem rodziny, kolegą itd.

Każda z grup społecznych, w których uczestniczy dana jednostka - wywiera na nią różnorodne wpływy, zachodzące nie tylko w sferze emocjonalnej oraz sferze postaw społecznych, lecz również w sposobie patrzenie i oceniania otaczającej rzeczywistości. S.E. Asch wykazał w swoich eksperymentach, że istnieją takie jednostki, które ulegają naciskom grupy nawet w sytuacjach, w których chodzi o akceptację poglądów wyraźnie odbiegających od rzeczywistości.

S.E. Aschwyróżnił trzy rodzaje reakcji ludzi, u których zachodzi proces ulegania naciskom grupy:

• wypaczenie postrzegania; jednostki ulegają wpływom większości, nie zdając sobie z tego sprawy - są przekonane, iż rzeczywiście wiedzą lub myślą tak samo jak inni
• wypaczenie sądu; jednostki mają świadomość, że ich poglądy odbiegają od sądów innych, lecz są przekonani o małej trafności własnych spostrzeżeń podczas gdy zdanie większości uważają za miarodajne (myślą, że musieli się pomylić)
• wypaczenie działania; jednostki mają świadomość rozbieżności sądów własnych i innych członków grupy, lecz zachowują się w taki sposób jak większość, gdyż nie chcą się wyróżniać

Największy wpływ na jednostkę mają grupy cztero, pięcioosobowe, o dużej jednomyślności sądów. Wpływ ten jest najsilniejszy, jeśli chodzi o zmianę postaw (przede wszystkim postaw społecznych) ponieważ w grupie zachodzą takie podstawowe zjawiska i procesy społeczne jak: interakcje społeczne, współpraca w trakcie wykonywania różnych zadań, nagradzanie i karnie, pełnienie różnych ról, w więc wszystko to, co składa się na działanie mechanizmu kontroli społecznej.

Jedną z podstawowych cech, które są kształtowane za pośrednictwem wpływu grupy na jednostkę, jest umiejętność nawiązywania kontaktów społecznych, zachodzących w różnych płaszczyznach życia społecznego takich jak: zabawa, praca, spełnianie codziennych obowiązków itp. Wraz z nabywaniem umiejętności nawiązywania i podtrzymywania kontaktów, ulegają wzbogacaniu stosunki społeczne jednostki, odpowiedzialne za rozwój gotowości do postrzegania przez nią norm społecznych.

Role społecznezawsze występują w pewnych układach i systemach; podejmując się jakiejś roli, człowiek robi to zawsze przez wzgląd na inną osobę (lub osoby), przez co wchodzi z nimi w określone stosunki. Relacje pomiędzy różnymi rolami są zawsze wyznaczone pewnymi przepisami.

Istnienie określonychnormy grupowych oznacza, iż jednostki wchodzące w skład danej grupy, posiadają takie same pozytywne postawy wobec przepisów, które wyznaczają dopuszczalne sposoby zachowania, myślenia czy odczuwania. Normy grupowe zawierają dwa rodzaje informacji:

→ określają one pewne czynności (nakazy), tyczące się zachowania jednostek w określonych sytuacjach

→ przewidują sankcje: dodatnie - za podporządkowanie się nakazom, ujemne - w przypadku ich naruszenia

Zaakceptowanie pewnej normy oraz jej internalizacja, wymagają spełnienia przez jednostkę następujących warunków: spostrzec

• musi ona spostrzec sam fakt obowiązywania danego przepisu, czyli że przepis ten jest akceptowany przez pozostałych członków grupy
• poznać treść danej normy, a więc nakazy oraz sankcje w niej zawarte
• oraz musi ona poznać korzyści płynące dla całej grupy lub też większości jej członków przez fakt przestrzegania danych przepisów i norm

Przez pojęcie kontroli społecznej rozumiemy taką reakcję grupy na zachowanie jednostki, w której zawiera się aprobata bądź dezaprobata dla tego zachowania. Istniejące w grupie porozumienie służy wyrażaniu przez jej członków wzajemnych postaw i okazywaniu wzajemnej sympatii, pozwala również na uwzględnienie i konfrontację poglądów innych jednostek.

Dyspozycje do społecznych form zachowania kształtują się u jednostki na terenie grup społecznych; mówiąc, że dana osoba zachowuje się społecznie, mamy na myśli, iż przestaje ona myśleć o zjawiskach zachodzących w grupie jedynie z punktu widzenia potrzeb własnych na rzecz traktowania spraw grupy w kategoriach interesów właśnie tej grupy, jak również interesów ogólnospołecznych. U poszczególnych członków grupy kształtowana jest również umiejętność dokonywania własnej oceny; poprzez uświadomienie sobie własnej pozycji w grupie oraz oczekiwania od innych członków, jednostka uczy się przewidywać oceny członków grupy na temat niej samej. Najintensywniejszy rozwój tej umiejętności (czyli oceny swojej pozycji w grupie) ma miejsce w okresie dojrzewania, kiedy to młodzi ludzie wykazują największe zainteresowanie swoją osobą; dokonują zarysu ideału własnej osoby po czym oceniają siebie przez jego pryzmat. Jednak - jak twierdzi G. H. Mead - jednostka ocenia siebie nie bezpośrednio, lecz z punktu widzenia grupy.

2. Teoria dysonansu poznawczego

Dysonans poznawczy to stan napięcia psychicznego (zawsze odczuwany przez człowieka sposób przykry) wywołany niezgodnością posiadanych informacji, przekonań i sądów. Człowiek nie jest w stanie przez dłuższy okres czasu funkcjonować w stanie dysonansu poznawczego, więc dąży on zawsze do jego redukcji, co może nastąpić poprzez:

• przyjęcie dodatkowych przekonań - jak np. pomniejszanie osób wyrażających opinie niezgodne z opinią jednostki lub bagatelizowanie informacji, które wywołały dysonans
• zmianę własnych przekonań (znajdujących się w stosunku dysonansu)
• unikanie sytuacji i ludzi wywołujących dysonans

3. Psychologiczne podłoże osobotwórczych procesów zachodzących w grupach społecznych

Przez socjalizację rozumie się wrastanie jednostki w kulturę swojej grupy społecznej na drodze uczestnictwa w jej życiu, natomiast procesy wychowawcze zachodzą jedynie relacji stosunku wychowawczego, w którym to udział bierze określony wychowawca, podejmujący świadome i zamierzone interakcje z wychowankiem; organizuje on określone zabiegi mające na celu wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka.

Siła wpływów grupy jest zależna od stopnia jej atrakcyjności. J. French i B. Raven wymieniają 5 podstawowych czynników, które określają charakter stosunków zachodzących między poszczególnymi członkami grupy:

• atrakcyjność grupy dla jednostki wynikająca z możliwości zaspokajania własnych potrzeb
• możliwość karania jednostki przez grupę
• formalny autorytet grupy w oczach jednostki
• stopień identyfikacji jednostki z grupą
• uważanie grupy (przez jednostkę) jako źródła wiedzy o rzeczywistości

Natomiast podstawę atrakcyjności grupy stanowić mogą:

• określony układ stosunków międzyosobowych
• określony układ ról
• cele i normy grupy oraz sposoby ich realizacji
• panująca w grupie atmosfera
• indywidualne doświadczenia wyniesione z udziału w życiu grupy
• możliwość zaspokajania własnych potrzeb
• powodzenia i niepowodzenia jednostki w grupie
• właściwości przypisywane innym członkom grupy (np. przypisywanie innym, że odwzajemniają oni sympatię, jaką darzy ich dana jednostka lub że podzielają jej postawy, wartości itp.)

Najważniejszym jednak czynnikiem mówiącym o atrakcyjności danej grupy, jest możliwość zaspokajania indywidualnych potrzeb przez jej członków. Poprzez realizację potrzeby kontaktów społecznych dana osoba może się upewnić, iż wyznawane przez nią normy, wartości i ideały są również akceptowane przez innych. W szkolnej klasie, kontakty te ograniczają się do wspólnego odbywania lekcji i rzadko wytwarzają się tam bliższe relacje przyjacielskie; taka grupa nie będzie więc dla jej członków zbyt atrakcyjna. H. C. Lindgren twierdzi, że zaspokojenie podstawowych potrzeb, odnoszących się do procesów fizycznych, bez udziały innych ludzi - byłoby bardzo trudne. Jednak tego rodzaju potrzeby można również zaspokoić w bezosobowy sposób, natomiast potrzeba miłości i przyjaznych uczuć może być zaspokojona jedynie wówczas, gdy inne osoby przejawiają takie same uczucia - a więc jedynie w kontaktach bezpośrednich.

Nagrody i kary (w pedagogicznym znaczeniu), to określone zabiegi wypełniane przez wychowawcę, których celem jest wyrażenie aprobaty lub dezaprobaty dla danego zachowania wychowanka. Nagrody stanowią wzmocnienie dla zachowań jednostki, co znaczy, iż będzie ona skłonna powtarzać nagrodzone zachowanie, uczestniczyć w podobnych sytuacjach oraz wywoływać podobne reakcje otoczenia - które były dla niej źródłem nagrody. Kary natomiast stanowią hamulec, wygaszenie dla pewnych zachowań; obecność negatywnych bodźców karzących wzbudza tendencję do zmniejszenia lub usunięcia kary oraz unikania sytuacji narażających jednostkę na ponowne ukaranie.

A. Malewskiwyróżnił 4 rodzaje kar i nagród: wynik

• kary i nagrody jako rezultat zachowań innych członków tej samej grupy
• kary i nagrody jako rezultat samej obecności innych (niezależnie od tego od ich zachowania)
• kary i nagrody pochodzące od osób nie należących do danej grupy (od osób z zewnątrz)
• kary i nagrody jako bezpośredni rezultat własnego zachowania jednostki

Rola społecznaoznacza podjęcie przez jednostkę w stały sposób zachowań, jakich oczekuje od niej grupa. W klasie szkolnej będą to takie role, jak: rola kolegi, rola członka klasy, rola członka samorządu klasowego, rola nieformalnego przywódcy grupy, lecz również: rola "kozła ofiarnego" czy też rola ucznia odrabiającego za wszystkich lekcje i dającego od siebie odpisywać itp.

4. Charakterystyka podstawowych elementów grupy społecznej (ujęcie socjologiczne)

Według A. Matejko - małą grupę stanowi zbiór osób połączonych ze sobą względnie trwałą więzią (na tle wspólnych wartości), stykających się przestrzennie ze sobą oraz oddziałujących nawzajem na siebie, bardziej lub mniej bezpośrednio, a przy tym świadomie wyodrębniających się z otoczenia.

Wyróżnia się dwa rodzaje celów grupowych:

• cele formalne - które są narzucane grupie przez czynniki zewnętrzne
• cele autonomiczne- które są podzielane przez członków grupy

O strukturze grupy mówimy, gdy osiągnie ona pewną trwałość w układach pozycji i ról pełnionych przez jej członków; wyróżnia się 4 rodzaje struktur grupowych:

• struktura hierarchiczna
• struktura autokratyczna → jedna pozycja jest dominująca, a wszystkie pozostałe jej podporządkowane i równorzędne w stosunku do siebie
• struktura klinowa (wieloośrodkowa) → kilka pozycji dominujących nad pewnymi stałymi podgrupami
• struktura demokratyczna → wszystkie pozycje równorzędne

Wyróżnia się również następujące struktury grup:

• formalna

→ między członkami grupy istnieją trwałe stosunki osobiste

→ na tle owych stosunków, powstają normy regulujące zachowanie wszystkich członków grupy

→ w grupie funkcjonują cele autonomiczne, które mają swój wpływ na istniejący układ pozycji i ról

• nieformalna (klasa)

→ stanowi ją spójność

→ wspólne przeżywanie dążeń

→ grupa realizuje zadania narzucane jej przez czynniki zewnętrzne

→ grupa jest poddana pewnej kontroli wychowawczej przez nauczyciela, który jest instytucjonalnie powołany do pełnienia tej roli

→ na grupę oddziałuje nie tylko jeden wychowawca, lecz wielu nauczycieli, a każdy z nich kształtuje i utrwala odmienny układ stosunków między uczniami

H. Muszyński - zespół wychowawczy to grupa, która została utworzona dla z góry założonych celów wychowawczych oraz która poddana jest kierownictwu i oddziaływaniu wychowawcy. Kolektywem wychowawczym nazywa się zespół wychowanków, w którego życiu uczestniczy też wychowawca pełniący rolę przywódcy.

5. Cele grupowe jako podstawa przemian właściwości klas szkolnych

F. Znanieckidokonał klasyfikacji grup według kryterium ich odrębności:

• grupy celowe → ich członków łączy wspólny cel
• grupy kościelne → ich członkowie połączeni są przez wspólne wierzenia
• grupy kulturalne → posiadają swoistą kulturę
• grupy klasowe → ich członkowie zamieszkują na wspólnym terytorium
• grupy genetyczne → członkowie połączeni na zasadzie pokrewieństwa
• grupy stycznościowe→ wyodrębnione poprzez fakt poprzedniego współżycia jej członków

Wyróżnia się następujące 3 typy klas:

• zespoły wychowawcze zintegrowane → ich nieformalne cele pokrywają się z zadaniami wychowawczymi
• klasy nie zintegrowane → ich cele nieformalne nie są takie same jak zadania wychowawcze, lecz nie są one destruktywne
• klasy zintegrowane destruktywnie → są zintegrowane wokół nieformalnych i zarazem sprzecznych z zadaniami wychowawczymi celów

Charakterystyka głównych rodzajów klas w szkole średniej:

→ uczniowie klas wychowawczo zintegrowanych najczęściej identyfikują się ze stawianymi przez wychowawcę zadaniami; klasy te są postrzegane jako pozytywne układy odniesienia, co oznacza znaczną identyfikację poszczególnych jednostek z celami zespołu

→ cele nieformalne w klasach niezintegrowanych nie pokrywają się z zadaniami wychowawczymi, a więc podstawową płaszczyzną dla kontaktów członków grupy jest działalność rozrywkowa

→ w klasach zintegrowancyh destruktywnie, panuje jeszcze większy (w porównaniu z drugim rodzajem klas) dysonans między celami nieformalnymi a poglądami i przekonaniami wychowawcy

Jednostki izolowane przez grupę, nie posiadają wpływu na to, jakie cele są realizowane przez klasę, przez co ich indywidualne potrzeby są nieuwzględniane w działalności zespołu. Procesy porozumiewania się ulegają zahamowaniu, przez brak reakcji nagradzających ze strony grupy.

Aby w pełni scharakteryzować strukturę jakiegoś zespołu, nie wystarcza określenie rodzaju struktury i ustalenie poziomu demokratyzacji stosunków wewnątrz grupy; opis taki wymaga również analizy stopnia zgodności pomiędzy strukturą formalną nieformalną.

Spójność klasy to stopień wartościowania przez jednostkę swojego członkostwa w określonej grupie; im więcej członków wysoko wartościuje swoje członkostwo w danym zespole, tym bardziej jest on spójny. Spójność grupy stanowi jej cechę jako całości i zależy od takich czynników jak:

→ interpersonalna atrakcyjność w grupie

→ wysoka motywacja dla osiągania wspólnych celów

→ prestiż grupy w oczach jej członków

→ liczebność grupy

→ złożoność grupy

→ stopień w jakim podzielane są poszczególne postawy przez członków grupy

Obraz klasy jako grupy społecznej, jest kształtowany zarówno pod wpływem odpowiednich zabiegów wychowawczych jak i innych, istotnych czynników, które warunkują przebieg procesów niezależnych wychowawczo; w wyniku działania tych procesów, dochodzi do utrwalenia się określonych właściwości zespołowych. Do wymienionych wyżej czynników zaliczyć należy takie podstawowe cechy jednostek jak: wiek, status ekonomiczny ich rodzin, doświadczenia społeczne wyniesione z rodzinnego domu; oraz formalne cechy zbiorowości: liczebność grupy, bliskość przestrzenna członków grupy itp.

6. Zadania wychowawcy w pracy nad kształtowaniem zespołu klasowego

Celem większości zabiegów wychowawczych jest przede wszystkim wprowadzanie określonych zmian w osobowości wychowanków, przy czym najbardziej pożądane (z punktu widzenia celów wychowawczych) są klasy wychowawczo zintegrowane. Klasy powstają z poszczególnych jednostek nieformalnie ze sobą nie związanych i dopiero podjęcie określonych zabiegów wychowawczych sprawia, że z luźnej gromady powstaje grupa; grupa, którą możemy zakwalifikować do któregoś z wymienionych rodzajów. Tak więc główne zadania wychowawcy przy rozwijaniu zespołu klasowego stanowić będą:

• zintegrowanie uczniów wokół określonych celów i wartości
• doprowadzenie do pokrywania się struktury formalnej i nieformalnej celów
• rozwinięcie demokratycznych relacji wewnątrz grupy
• doprowadzenie do sytuacji, w której pozycja wychowawcy mieściła się w obrębie zespołu

Realizacja powyższych zadań wymaga, aby wychowawca:

→ inspirował i organizował zajęcia zespołu wokół określonych treści

→ organizował klasę jako grupę społeczną

→ spełniał wobec klasy funkcje przywódcze

Przykładami dziedzin aktywności grupy mogą być: działalność produkcyjno - gospodarcza, różne formy działania związane z nauką i kształceniem, działalność społeczna, preorientacja zawodowa, życie towarzyskie i rozrywkowe oraz sport i turystyka.

Wychowawca nie powinien zmienić zespołu, dopóki nie doprowadzi go do realizacji określonych zajęć lub zadań. Należy zaznaczyć, iż dopiero akceptacja zespół dla zajęć lub określonych wartości, doprowadzić może do ustanowienia normy, która nakazywałaby dążenie do realizacji założonych celów i wartości. Każda klasa szkolna posiada następujące elementy organizacyjne:

• formalne kierownictwo klasy (wychowawca, pełniący rolę inspiratora, koordynatora u doradcy)
• ogniwa samorządowe młodzieży (samorząd klasy, zespół redakcyjny, sekcja nauki, sekcja imprez sportowo - turystycznych, sąd koleżeński, itp.)
• grupy organizacji młodzieżowych, działające na terenie szkoły (np. drużyna harcerska)
• grupy na wpół formalne, stałe i krótkotrwałe (tworzone dla wykonania określonych zadań)

Samorząd(rozumiany jako forma działania młodzieży) spełnia w grupie podstawowe funkcje, polegające na kierowaniu grupą; należą tutaj: określenie celu działalności grupy, planowanie kolejnych działań, odpowiednia organizacja dla ich wykonywania, oraz kontrola i ocena działalności zespołu.

Mówiąc o kierowaniu, mamy na myśli działania podejmowane przez kierownika w celu zorganizowania grupy w taki sposób, by wykonała ona zadania związane z realizowanymi przez nią celami. Do podstawowych funkcji kierowniczych należą: ustalanie celów i planowanie działań związanych z ich realizacją, organizowanie zespołu do realizacji określonych zadań, jak również koordynowanie, kontrolowanie i ocena wkładu poszczególnych członków. Styl kierowania wychowawczego przejawiać się będzie w poszczególnych zachowaniach wychowawcy; dla demokratycznego stylu charakterystyczne są następujące zachowania:

→ częste nagradzanie członków zespołu

→ pobudzanie zespołu do wygłaszania własnych opinii

→ danie możliwości podejmowania decyzji w sprawach życia zespołu

→ okazywanie życzliwości przez: zainteresowanie osobistymi sprawami poszczególnych członków zespołu, rozładowywanie napięć psychicznych

→ zapewnianie odpowiednich warunków dla realizacji indywidualnych potrzeb członków zespołu