Głównym celem wychowania estetycznego, jest przygotowanie wychowanka do odbioru wartości piękna, należącej do podstawowych i najstarszych pojęć w kulturze europejskiej. Już starożytni grecy odnosili wartość piękna do osoby i myśli człowieka twierdząc, że piękne mogą być tylko oblicza; z czasem, określenia "piękna" zaczęto używać jedynie w stosunku do rzeczy materialnych. Dzisiaj, wartość piękna wdrażamy poprzez wychowanie przez sztukę.
Badania dotyczące twórczości, prowadzono przede wszystkim w XX wieku; badaczy (przedstawicieli nauk humanistycznych) interesowały przede wszystkim związki występujące między twórczością a rozwojem człowieka. W wyniki tych działań ukształtowane zostały trzy różne sposoby pojmowania sztuki:
- sztuka jako umiejętność
- sztuka jako czynność
- sztuka jako wytwór tej czynności
W pierwszym rozumieniu - sztuka jako umiejętność - sztuka obejmuje wszystko to, co powoduje u człowieka zdolność do tworzenia rzeczy budzących zachwyt. Sztuka jest tutaj tożsama z predyspozycjami, zdolnościami jednostki do tworzenia, a więc w tym rozumieniu będzie odnosiła się ona do umiejętności estetycznych, jak i sportowych, akrobatycznych czy cyrkowych. Drugi sposób ujmowania sztuki - jako czynność - termin ten oznaczać będzie czynności prowadzące do powstania jakiegoś dzieła, tak więc w tym rozumieniu, sztuka pokrywa się będzie z działalnością artystyczną. Natomiast sztuka jako wytwór czynności oznacza całokształt wytworów działalności artystycznej człowieka.
Z biegiem czasu ukształtowały się różne koncepcje wychowania estetycznego; w XVIII - XIX wieku panowała koncepcja, zgodnie z którą wychowanie estetyczne obejmowało tylko osoby przejawiające pewne talenty, predyspozycje czy zdolności do tworzenia dzieł sztuki. Kolejną myślą było objęcie wychowaniem estetycznym wszystkich, bez względu na ich indywidualne przymioty, co było zresztą słuszne, gdyż wychowanie estetycznie nie koniecznie ma prowadzić do tworzenia dzieł sztuki, ale również do kształtowania czysto technicznych umiejętności, ogólnego kształtowania wrażliwości jak i rozwijania zdolności do interpretacji dzieł sztuki. Ta koncepcja jest zgodna z założeniami nowego wychowania, które traktuje sztukę jako jedno ze źródeł wartości wychowawczych, a sam kontakt ze sztuką stanowić ma pewne narzędzie kształtowania osobowości wychowanka.
Przez funkcje sztuki rozumie się pewne korzyści, jakie przynosi człowiekowi kontakt ze sztuką, a więc wszystko co, co jednostka zyskuje na drodze takiego kontaktu. Wyróżnia się następujące funkcje sztuki:
- funkcja poznawcza → człowiek nabywa pewną wiedzę; sztuka jest źródłem wiedzy o człowieku, tzn. o stylu życia ludzi w innych epokach historycznych, o panujących modzie, o ówczesnych problemach; sztuka jest więc źródłem wiedzy o kulturze i o naturze
- funkcja ludyczna → związana jest z rekreacja i wypoczynkiem; kontakt ze sztuka stanowi jeden ze sposobów organizacji czasu wolnego (np. wizyta w kinie, teatrze)
- funkcja kompensacyjna → kontakt ze sztuką kompensuje pewne braki lub też "karmi wyobraźnię" (człowiek oglądając np. sztukę teatralną utożsamia się z niektórymi bohaterami, kompensując pewne swoje braki)
- funkcja katarystyczna → ("katarys" - oczyszczenie) zakłada, że człowiek obcując ze sztuką uwalnia się od negatywnych emocji, rozładowuje wewnętrzne napięcie, uspokaja się i wyładowuje zewnętrznie; funkcja ta nie została jednak potwierdzona naukowo w scenach nafaszerowanych przemocą (przemoc rodzi przemoc, agresja wzrasta)
- funkcja społeczna → widoczna jest w 3 aspektach:
- kontakt ze sztuką umożliwia zachowanie tożsamości kulturowej, przez co łączy jednostki z narodem
- przejaw tej funkcji w zbiorowym tworzeniu dzieł sztuki
- sztuka orientuje naród wokół wartości
- funkcja moralna → osoby, które zajmujące się tą funkcją sztuki, badają relacje jakie zachodzą pomiędzy sztuką a moralnością i wychowaniem; dochodziło tu do ścierania się dwóch odrębnych stanowisk:
- stanowisko pochodzące od Platona, iż kształtując moralność, należy prezentować wychowankowi poprzez sztukę jedynie czyny wzniosłe oraz to, co godne jest naśladowania
- stanowisko pochodzące od Arystotelesa - poprzez sztukę należy ukazywać złożoność egzystencji, charakteru i losu człowieka
Współcześnie łączy się oba te stanowiska w koncepcji wychowania estetycznego, a funkcja moralna występuje w dwóch znaczeniach:
→ zmusza do przyjęcia wartości prezentowanych w danym dziele
→ kształtuje wrażliwość moralną
W szkole, wychowanie przez sztukę realizowane jest dzisiaj w stopniu i wymiarze czasowym zupełnie okrojonym, podczas gdy tego typu zajęcia powinny być prowadzone poprzez budzenie kontrowersji w uczniach. Tymczasem, odbywa się na nich lekcja śpiewu czy rysowania, brak tu jakiegokolwiek kształtowania wrażliwości czy zdolności interpretacyjnych. Aby móc osiągać takie cele, powinna zostać zwiększona liczba wyjść do kina, filharmonii czy na wystawy artystyczne, których ciągle jest zbyt mało. Ponadto brakuje w polskich szkołach specjalistów z tej dziedziny - lekcje wychowania muzycznego czy plastycznego prowadzone są przez nauczycieli zupełnie niekompetentnych. Wychowanie muzyczne powinno być prowadzone przez absolwenta szkoły muzycznej, a plastyka - przez absolwenta szkoły plastycznej, lecz niestety nie ma funduszy na tworzenie etatów dla tego typu nauczycieli, jak również brak jest pieniędzy na odpowiednie zaplecze dla takich zajęć, jak (sprzęt muzyczny).
Wyróżnia się następujące działy teorii wychowania estetycznego:
- teoria wychowania plastycznego
- teoria wychowania muzycznego
- teoria wychowania literackiego
- teoria wychowania filmowego
- teoria wychowania teatralnego
Natomiast wśród form wychowania estetycznego wymieniamy:
- plastykę
- muzykę
- literaturę
- film
- teatr
