Bronisław Trentowski urodził się w 1808 roku w pięknym rejonie Polski zwanym Podlasiem. Pochodził on z drobnoszlacheckiej rodziny kalwińskiej. Nad jego wychowaniem czuwał głównie ojciec, który wykształcenie pobierał na uniwersytecie królewskim, był więc światłym człowiekiem. Bronisław Trentowski naukę pobierał początkowo w szkole pijarów w Łukowie, następnie uczęszczał do liceum w Warszawie i uniwersytetu Warszawskiego.

W 1829 roku został magistrem filozofii i podjął pracę w gimnazjum w Szczucinie. Losy Trentowskiego spotkały się niestety z tragicznymi wydarzeniami w historii Polski, musiały więc one wpłynąć na jego losy. Gdy dowiedział się o wybuchu powstania listopadowego postanowił wziąć w nim udział, tym samym pociągnął za sobą pewna grupę uczniów. Jednak klęska powstania spowodowała, iż Trentowski musiał opuścić ojczyznę. Na obczyźnie podejmował się różnych prac w celu utrzymania własnej osoby. Podejmował się w Niemczech nawet pracy dydaktycznej. Lubił słuchać wykładów J. H. Herbarta na Uniwersytecie Królewskim. Podjął także studia filozoficzne na uniwersytecie w Heideburgu i Fryburgu. We Fryburgu natomiast uzyskał doktorat z filozofii, jednak pomimo jego starań nie uzyskał tam posady profesorskiej.

Trentowski swoje największe dzieło napisał na obczyźnie - w Niemczech. Tworzenie dzieła zajęło mu dwa lata. Jest to pozycja pt. "Chowanna" czyli System pedagogiki narodowej jako umiejętności wychowania, nauki i oświaty, słowem wykształcenia naszej młodzieży." Pierwsze wydanie tego dzieła składającego się z 2 tomów zostało wydane w 1842 roku, wznowienie nastąpiło w 1846 roku.

"Chowanna" powstała w wyniku nacisku opinii publicznej w jego ojczystym kraju. Na zapisanie książki miała też wpływ inteligencja poznańska, która starała się zapewnić Trentowskiemu źródło dochodu na obczyźnie. Trentowski pragnął również przez swoja książkę wskazać swym rodakom drogę do niepodległości. Zwrócić uwagę na znaczenie poziomu moralnego jak i intelektualnego narodu. W "Chowannie" widać także filozofię ruchu umysłowego rozwijającego się w Wielkim Księstwie Poznańskim.

"Chowanna" jest kompendium wskazówek na temat wychowania, kształcenia dzieci, a także stanowi pierwszą publikację polską, w której możemy znaleźć historię myśli pedagogicznej.

Dzieło Trentowskiego w myśl jego teorii filozoficznej (są 3 światy - realny, idealny i boski, czyli rzeczywisty) dzieli się na 3 części.

Pierwszą część stanowi Nepiodyka, w której następuje wyjaśnienie pojęcia. Słowo nepiodyka pochodzi z języka greckiego i oznacza nepios - dziecko, niemowlę. Stąd można wysnuć wniosek, iż nepiodyka jest to nauka o wychowaniu dziecka i takie też treści w pierwszym rozdziale swego dzieła umieszcza B. Trentowski. Autor twierdzi, iż dziecko składa się z ciała, duszy i jaźni, czyli z realności idealności i rzeczywistości ludzkiej stąd w pierwszym rozdziale swego dzieła, autor opisuje wszystkie te sfery wychowanka. Rozdział ten podzielony jest na 3 części:

  • realność wychowanka - Trentowski podkreśla, iż ciało naszego podopiecznego jest najwłaściwszą realnością jego egzystencji. Stąd winniśmy dbać o jego zdrowie, kondycję, piękno, siłę, te przymioty bowiem są cenione w każdej kulturze. Wychowawca powinien dbać by odsuwać wszelkie szkody niekorzystnie wpływające na ciało dziecka. Pomagać pielęgnować ciało wychowanka by było ono niejako jak świątynia dla mieszkającego w nim bóstwa.

Autor w tym podrozdziale podaje także wskazówki jak dbać o kobiety w ciąży. Apeluje on by przyszła mama dużo spacerowała, dbała o prawidłowe odżywianie oraz higienę. Wskazane jest także by uczęszczała często do kościoła, by była chroniona, odpowiednio się ubierała i przebywała w odpowiednim towarzystwie.

Trentowski w realności wychowanka zaznacza też niektóre elementy będące istotne dla ciała dziecka w procesie jego wychowania. Postuluje by wszelkie ubrania dzieci były dobierane jedynie z myślą o wygodzie dziecka, by nie krępowały jego ruchów. Aktywność fizyczna jest bowiem bardzo ważna, istotnym elementem wychowania jest stosowanie zabaw ruchowych, gimnastyki. Dziecko powinno być aktywne może śpiewać, tańczyć, biegać skakać, pływać itp. Istotnym czynnikiem w rozwijaniu ciała dziecka jest także dbanie o odpowiednie odżywianie oraz higienę. Niezmiernie istotnym jest także sen naszych wychowanków. Wychowawcy winni czuwać by dzieci spały 8 godzin, w przypadku dziewczynek może to być czas dłuższy. Kobieta bowiem podczas snu pięknieje, wstaje śliczna niczym kwiat. Nie można również zapomnieć o potrzebie wychowania seksualnego dzieci.

W kształceniu ciała wychowanków nie można zapomnieć o rozwijaniu pewnych sprawności umysłowych. Warto rozwijać zmysł słuchu, poprzez uczenie rozróżniania śpiewu ptaków. Ważne jest także kształcenie zmysłu węchu np. poprzez wąchanie kwiatów.

  • idealność wychowanka - W tym podrozdziale autor skupia się na następujących pierwiastkach:
    • dusza - Jak pisze Trentowski jest pierwiastkiem wszelkiej idealności. Jest siłą twórczą, źródłem naszej oryginalności. Autor podkreśla, iż dusza także winna być przedmiotem wychowania. Wychowawca winien więc śledzić "naturę niewidzialnego bóstwa" w dziecku.
    • um - jest pierwszym objawem duszy to siła pozwalająca na sprzeciwienie się rzeczywistości w imię własnych planów, marzeń, ideałów. Dzięki temu pierwiastkowi człowiek skłonny jest wierzyć w przesądy, czary. Wychowawca powinien czuwać, jak zaznacza Trentowski, nad nie jednostronnym rozwijaniem umu. Um odosobniony jest bowiem chorobą ducha. Um jako władza ducha wyższy jest od rozumu, jednak warto zaznaczyć, że lepiej doprowadzić do rozwoju rozumu bez umu, niźli odwrotnie. Umem dowodzi rozsądek, jest to niejako jego sternik.
    • rozsądek - " jest władzą sądzenie'. To dzięki temu pierwiastkowi dziecko człowiek jest w stanie posiadać sądy i zdanie na konkretne tematy. Podczas procesu wychowania powinniśmy rozwijać krytyczne myślenie dzieci. Umiejętność refleksyjnego patrzenia na sprawy go otaczające. Wyrabianie sądów, a także rozwijanie tolerancji wobec odmiennych zdań jest bardzo istotne.
    • umysł - "jest koroną całej idealności człowieka". Umysł odpowiada rozumowi i stanowi jego największego przeciwnika. Należy kształcić umysł, przez co doprowadzić wychowanka do spostrzeżenia nieba, umiłowania go i życia dla niego. By kształcić umysł należy rozwijać um i rozsądek jednocześnie jednak je ograniczając by dać możliwość ich przeistoczenia w umysł.
  • rzeczywistość wychowanka. W tym podrozdziale B. Trentowski wyraził swój dywagacje na temat:
    • jaźni poznającej - W tej jaźni istotne są uwaga, rozwaga i myśl. Uwaga jest to połączenie wyobraźni z umem. Dzięki niej człowiek jest zdolny do spostrzeżeń. Kształcić ją należy poprzez zwracanie uwagi wychowanka na otaczające go przedmioty i wyrabianie stosunku do niego. Rozwaga z kolei łączy pamięć z rozsądkiem. Jej wytworem są "zdjęcia". Jest źródłem poznania dla takich dziedzin jak matematyk, logika, gramatyka, estetyka. Mysł natomiast jest spojeniem rozumu z umysłem. Jest trzecim i zarazem ostatnim stopniem jaźni poznającej. Przyczynia się on do tworzenia właściwej filozofii, jest "okiem dla Boga". Mysł u wychowanka kształcić można wywołując nim zainteresowanie bogiem i filozofią.
    • jaźni tlejącej - W tym rodzaju jaźni, wyróżnia Trentowski, uczucia, skłonności i chęci. Uczucia są pierwszym czynnikiem powodującym działanie u jednostki ludzkiej, stanowią pierwszy stopień jaźni tlejącej. Następny stopień to skłonności. Mają one określony kierunek są zapędem i są już niejako czynnością. Skłonność bowiem można nazwać uczuciem wyższego stopnia. Ważne w procesie wychowania jest to by nauczyć dziecko kierowania swymi skłonnościami, jest to sprawa niezwykłej wagi. Należy wzmacniać dobre skłonności, przez co zaginięciu ulegną skłonności złe. Bardzo silna skłonność nie jest rzeczą niebezpieczną, należy ją jednak odpowiednio ukierunkować. Kolejnym stopniem jaźni tlejącej jest chęć. Posiadanie uczuć oraz skłonności niczym się staje w sytuacji, gdy w wychowanku zabraknie chęci. Jest mostem, który pozwala na działanie.
    • jaźni działającej - komponentami tej jaźni są wola przedsięwzięcie, wykonanie. Wola stanowi jedność uwagi i uczuć. Przedsięwzięcie to synteza rozwagi i skłonności. Natomiast wykonanie to połączenie umysłu i chęci a jednocześnie spójność woli i przedsięwzięcia.

Drugą część "Chowanny" stanowi rozdział pod tytułem Dydaktyka. W nim B. Trentowski zawarł wytyczne mówiące o cechach nauczyciela, o przedmiotach i naukach, jakie winny być dzieciom wykładane.

Trentowski uważał, iż nauczyciel przede wszystkim poznać ucznia, z którym pracuje. Temu poznaniu sprzyjać powinna życzliwa i sprzyjająca pracy atmosfera oraz relacja nauczyciel - uczeń. Nauczyciel ponadto winien co najmniej raz w miesiącu odwiedzać swych uczniów na stancji, w celu zmotywowania ich do systematycznej pracy. Wraz z poznaniem ucznia nauczyciel winien stosować metody nauczania dopasowane do charakteru swego wychowanka, a także do jego potrzeb. Powinien też uczyć uczniów gospodarności oraz rozwijać zamiłowani do czytania książek. Trentowski był przeciwny karą cielesnym, był zwolennikiem nauczania bez konfliktów, opartego na dobrych relacjach interpersonalnych.

Trentowski wymienia także specjalne cechy jakimi powinien charakteryzować się nauczyciel wykładający w domu. Powinien on posiadać dumę i świadomość swej roli w domu. Nie powinien pozwolić na traktowanie go jak służącego. Jego celem jest wpajanie uczniom światłych i postępowych idei. Winien uczyć dzieci według własnych metod, unikać konfliktów jednak nie ulegać łatwo. Gdy nie ma drogi kompromisu winien odejść.

Autor "Chowanny" podał także pewne wskazówki dla profesorów. Radzi on, by rozwijać wśród swych uczniów umiejętności myślenia. Sugeruje by przy wybieraniu dziedziny jakiej będzie nauczał profesor, kierować się zamiłowaniami, nie zaś korzyściami finansowymi. Profesor powinien również dbać o swój moralny wizerunek, jako, że jest osobą publiczną i może stanowić przykład dla swych uczniów.

Nauczyciel szkoły ludowej natomiast powinien być duchownym, mieć swojego pomocnika - bakałarza. Powinien on starać się rozwijać patriotyzm, jak i oświecać ludzi biednych i prostych. Powinien otworzyć im oczy na oświatę i kulturę. Nauczyciel szkoły ludowej ponadto powinien uczyć higieny i gospodarności swych uczniów.

W dalszej części swego dzieła B. Trentowski dokonuje podziału nauki na;

  • treści; Nauki treści obejmowały:
    • nauki realności - w ich zakres wchodziła teologia, medycyna, prawo oraz fizyka;
    • nauki idealności - zawierały naukę etyki, antropologii, psychologii, metafizyki;
    • nauki rzeczywistości doczesnej - obejmowały pedagogikę, administrację, politykę i strategię;
    • nauki rzeczywistości wiekuistej - zawierały propedeutykę historyczną, historię, i histografię.
  • formy - Wśród nauk formy Trentowski wymienia matematykę, logikę i estetykę;
  • istoty - W tym przypadku autor wskazuje na naukę filozofii.

Trentowski w swym dziele podaje także metody nauczania. Wymienia on następujące metody:

  • metoda sokratyczna - Uczyć ma samodzielności myślenia u ucznia, polega na odpowiednim zadawaniu pytań, które mają doprowadzić ucznia do wiedzy.
  • metoda akromatyczna - Polega na ustnym przekazaniu wiedzy np. w formie wykładu. Jednak wykład ten ma przyjąć jasną formę, nie być zbyt długi. Trentowski twierdził ponadto, iż wykład ma pozytywny wpływ na wychowanków.

Wśród metod nauki czytania Trentowski zaproponował:

  • metodę głosowania - poznawanie spółgłosek oddzielnie od samogłosek, składanie liter;
  • metodę sylabizowania - poznawanie spółgłosek w towarzystwie samogłoski, czyli w postaci sylaby, czytanie poprzez składanie sylab.

Należy zaznaczyć, iż B, Trentowski jak na swoje czasy miał bardzo postępowe nastawienie do nauczania. Postulował on by wiedza, którą przekazujemy uczniom nie była nazbyt abstrakcyjna, oderwana od rzeczywistość. W nauczaniu winno się stosować do zasady poglądowości, która mówi od jak najbliższym powiązaniu wiedzy z otaczającą rzeczywistością. Trentowski poleca by w celu nauczania np. fizyki stosować metody eksperymentu, by uczeń mógł pełniej zrozumieć podawaną wiedzę. Autor " Chowanny" zwraca także uwagę na to by unikać zbytniego pamięciowego nauczania dzieci oraz by stosować przerwy w pracy dydaktycznej oraz stopniować wiedzę pod względem trudności podczas nauczania. Zwracał uwagę na znaczenie nauczania języka ojczystego, a także historii w szkole. Zalecał także czuwanie nad katechetami, duchownymi, którzy uczą dzieci religii.

Trzecią część omawianego dzieła stanowi rozdział pod tytułem "Epika". Jest tu zawarta nauka o szkole i jej historia. Dzięki temu rozdziałowi, dzieło to stało się pierwszym w Polsce kompendium wiedzy z zakresu historii wychowania. Rozdział ten jak i wcześniejsze dzieli się na 3 części.

W pierwszej części autor opisuje zagadnienia związane z epoką starożytna. Epoka ta według Trentowskiego była erą człowieka ogólnego, jaźni poznającej. Autor w tym rozdziale wymienia narody starożytne pierwszego rzędu (Są to Tybetańczycy, Hindusi, Hebrajczycy, Chińczycy), drugiego rzędu ( Babilończycy, Persowi, Egipcjanie), trzeciego rzędu ( Fenicjanie, Grecy, Rzymianie). Każde z tych narodów rozwijały inne sfery człowieka. Narody pierwszego rzędu dążyły do kształcenia zmysłu, wyobraźni, pamięci i rozumu. Narody drugiego typu zmierzały do rozwoju um, rozsądku i umysłu, natomiast narody trzeciego rzędu stawiały sobie za cel kształcenie uwagi, rozwagi, umysłu. Trentowski uważa całą epokę starożytna za źródło przepisów wychowania dzieci do 12 roku życia.

Kolejnym podrozdziałem w "Epice" jest epoka średniowieczna. Według Trentowskiego można tam znaleźć wytyczne dla wychowania dzieci i młodzieży w wieku od 12 do 20 lat. Jest to epoka, która stawiała naciska na szczególne rozwinięcie się jaźni tlącej. Młodzież reprezentująca ten rodzaj jaźni nie jest zdolna, według autora, do samodzielności myślenia, cechuje ją bowiem awanturnictwo, fantastyczność, śmiałość i odwaga rycerska. Epoka średniowieczna daje możliwość spojrzenia na nauczanie poza domem.

Następny podrozdział to charakterystyka epoki nowożytnej. Jest to okres szczególnego rozwoju jaźni działającej. Ten podrozdział jest najbardziej obszerny. Znajduje się w nim historia pedagogiczna myśli nowożytnej, oceniona przez Trentowskiego bardzo pozytywnie. Zwłaszcza 2 kierunki myśli pedagogicznej są opisane dogłębnie. Jest to nurt realny typowy dla pedagogiki francuskiej w tym J. J. Rousseau i nurt idealny charakterystyczny dla myśli niemieckiej miedzy innymi dla I. Kanta oraz J. Paul'a. W tym miejscu dzieła możemy także znaleźć zbiór przepisów dla funkcjonowania uniwersytetów.

W rozdziale tym możemy przeczytać na temat:

  • szkoły elementarnej - Według Trentowskiego każdy Polak, niezależnie od swego miejsca i stanu w jakim się urodził, winien być kształcony. W epoce nowożytnej mamy do czynienia z pojawieniem się szkół powszechnych zarówno dla chłopców jak i dziewcząt (dla nich to jednak w tamtych czasach ostatni etap kształcenia). Uczniowie winni opuścić szkole z umiejętnością pisania, czytania i rachowania. Jednak w celu powszechnej oświaty postulowano konieczność zniesienia pańszczyzny, bowiem tylko wolny chłop może posyłać swe dzieci do szkoły. Dobór treści w szkole elementarnej był dostosowany do potrzeb ludu. Winien uczyć patriotyzmu, gospodarności, jak być dobrym obywatelem, członkiem rodziny. Wiedza powinna zamykać się w elementarnej znajomości historii i geografii Polski, botaniki, zoologii, fizyki, mechaniki.
  • szkoły realnej - Szkoła inaczej nazywała się przemysłową. Stworzona ona była na potrzeby dzieci mieszczańskich. Można wydzielić szkoły realne ogólne i specjalne. Szkoła ogólna miała za zadanie zaopatrzyć w wiedze i umiejętności potrzebne mieszczanom. Prowadzono więc naukę niemieckiego, francuskiego, matematyki, mechaniki. Szkoła specjalna natomiast miała być swego rodzaju uniwersytetem dla mieszczan, gdzie przygotowaliby się oni w zakresie wybranego rzemiosła. Do tej szkoły można było uczęszczać dopiero po ukończeniu szkoły realnej ogólnej. Wysuwane były sugestie, iż nad funkcjonowaniem szkół realnych swą opiekę winien roztoczyć rząd, ustalając program nauczania.
  • szkoły ogólnokształcącej - Przeznaczone one były dla każdego chłopca, niezależnie od stanu. Nauka trwała tam 7 lat, przy czym po ukończeniu 3 klasy można było zmienić szkol na inny rodzaj. Szkoła ta miała przygotowywać do kształcenia uniwersyteckiego. Podstawą nauczania były języki starożytne.
  • uniwersytetów - Trentowski apelował o potrzebę niezależności uniwersytetów. Widział konieczność rozwoju autonomiczności uniwersytetów, a co za tym idzie swobodny rozwój nauki. Uniwersytety stanowiły najwyższy poziom kształcenia.

Myślę, iż powyższe przedstawienie w zarysie treści "Chowanny" uwidacznia jak wielkim była ona dziełem. Trentowski był zarówno wspaniałym filozofem jak i pedagogiem i w swym dziele stworzył wspaniałe wytyczne wskazujące jak nauczać i wychowywać, a także przedstawił jak to robiono w epokach wcześniejszych. Jedno ze światłych idei, jakie popierał B. Trentowski, to stosowanie poglądowości, stopniowania trudności w nauczaniu. Jego stosunek do kar cielesnych także był światły. Sugerował on by nie stosować kar cielesnych, iż winny być one ostatecznością. Namawiał także, aby nie pochwalać skarżenia na rówieśników. Postulował, by karać dzieci, gdy zaistnieje taka konieczność, nie przez karę cielesną, ale poprzez sądzenie ich przez rówieśników.

Pomimo tego, iż treść dzieła została w powyższym artykule przedstawiona w dość klarowny sposób, gorąco polecam bezpośrednie zapoznanie się z tym dziełem.

Bibliografia:

1. Trentowski Bronisław, "Chowanna" czyli System pedagogiki narodowej jako umiejętności wychowania, nauki i oświaty, słowem wykształcenia naszej młodzieży.", Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1970.