Pojęcie wolności

Pojęcie wolności posiada bardzo szeroki wachlarz znaczeń; stanowi ono zagadnienie, w którego przypadku bardzo trudno sformułować trafną definicję, tak jak i w przypadku takich pojęć jak szczęście, dobro czy miłość. Isaiah Berlin w swoim eseju na temat dwóch koncepcji wolności pisze, iż wyróżnić można ponad dwieście różnych znaczeń tego słowa; pojęcie wolności ma znaczenie tak mgliste, iż poddaje się niemal każdej interpretacji. Jego filozoficzne rozważania dotyczą zarówno zagadnienia wolności w jego znaczeniu pozytywnym oraz negatywnym, które stanowią dwa przeciwstawne pojęcia. I tak, pojęciem wolności w negatywnym znaczeniu określa zakres, w jakim nikt nie ingeruje w naszą działalność, podczas gdy pozytywny sens tego słowa wynika z pragnienia jednostki do bycia panem własnego losu. Autor ten odnosi się do różnych poglądów takich filozofów jak Arystoteles, Rousseau czy Kant, co ukazuje niezwykłą złożoność problemu rozumienia pojęcia wolności. Artur Schopenhauer z kolei podzielił wolność na fizyczną, czyli tę najbardziej oczywistą i prostą, oraz na wolność intelektualną i moralną, które są wykorzystywane do wyjaśniania kwestii związanych z wolą i samowiedzą.

Słownik psychologiczny zawiera następujący opis wolności: wolność stanowi niezwykle istotne dla człowieka poczucie, iż w sytuacjach alternatywnych, decyzyjnych - będąc jednostką, podmiotem aktywności - jest on również decydentem i ostateczną instancją, od której to zależy ustosunkowanie się do danej sytuacji czy wyboru; jest to poczucie, iż mimo że mógłby on postąpić inaczej, to jednak podejmuje własną i nie wymuszoną przez żadne niezależne od niego czynniki decyzję; poczucie to bynajmniej nie oznacza indeterministycznego charakteru decyzji; poczucie subiektywne wolności wyboru jest możliwe w sytuacji obiektywnego zdeterminowania tego wyboru. Zatem wolność nie stanowi żadnego konkretnego modelu zachowania czy postępowania, lecz jedynie subiektywne odczucia poszczególnych, indywidualnych jednostek.

Wolność to nie tylko nie pozbawienie jednostki możliwości wykonywania przez nią określonych czynności; wolność jest pewnym sposobem myślenia o sytuacji, wewnętrznym spokojem i równowagą oraz poczuciem sprawiedliwości. Powodem, dla którego pojęcie wolności posiada tak wiele różnych interpretacji jest głównie fakt, iż dla każdego pojęcie to oznacza coś innego; jedna osoba będzie ją rozumiała jako nieliczenie się z jakimikolwiek normami czy regułami współżycia, objawiające się w używaniu narkotyków czy alkoholu, z kolei inna uzna, iż wolność stanowi uniezależnienie od wszystkich środków i ludzi, a więc że jest to nie wchodzenie w żadne bliskie relacje. Osoba nie potrafiąca wytrzymać kilku godzin nie paląc nie jest wolna, jednak ona sama sądzić będzie, iż jest wolna, bo jeśli zechce to nie będzie palić, w czym żadne ograniczenia mu nie przeszkodzą.

Życie codzienne ukazuje nam pojęcie wolności w różnych aspektach i sytuacjach; mówimy o wolnym miejscu, wolnej przestrzeni, wolnym związku, wolności myśli czy słowa, wolności ekonomicznej i politycznej, wolności sumienia itp. Najczęściej jednak przez wolność zdajemy się rozumieć brak przeszkód w realizacji własnych potrzeb czy pragnień, rzadko odnosząc się do konsekwencji, jakie za sobą niosą niesie postępowania według tej zasady.

Wolność i odpowiedzialność

Pojęcie wolności jest ściśle związane z postawą odpowiedzialności; człowiek, który w sposób świadomy podejmuje określone zachowania, powinien mieć również świadomość jego skutków - zarówno pozytywnych jak i negatywnych. Jednostka akceptująca własną wolność nie może winą za skutki swojego zachowania obciążać nikogo, jak samą siebie, gdyż (jak pisze K. Obuchowski) oskarżanie innych stanowi prawo niewolników. Wolność jest umiejętnością podejmowania decyzji i dokonywania wyborów; psychiczna wolność może mieć miejsce tylko przy zachowaniu postawy odpowiedzialności osobistej, ponieważ bez poczucia odpowiedzialności za swoje czyny - wolność staje się dowolnością. Owe trzy kategorie, czyli podmiotowość, odpowiedzialność i wolność pozostają ze sobą w bezwzględnym związku.

Często zdarzają nam się sytuacje, w których nie postępujemy w zgodzie z własnymi przekonaniami, lecz nie z powodu grożenia przez kogoś innego czy też stosowania innych drastycznych metod, a po prostu dlatego, iż kierują nami takie uczucia jak strach, wygoda czy też chęć osiągania krótkotrwałych korzyści, po czym staramy się uniknąć negatywnych konsekwencji tego zachowania. Jednak pojęcie wolności stanowczo związane jest z koniecznością pozostania sobą, kiedy to jest możliwe wyzwolenie się ze swoich lęków, urazów a przynajmniej uzyskanie w stosunku do nich odpowiedniego dystansu. Podjęcie takich działań jest z pewnością niełatwym zadaniem i wymaga odwagi spojrzenia prawdzie w oczy oraz zaakceptowania samego siebie, co umożliwia uwolnienie się od stałego ukrywania i maskowania prawdy. Człowiek otwarcie dążący do wolności, w momencie, gdy ma możliwość życia zgodnie z jej założeniami - ucieka od niej, jednak jest to ucieczka nie przed samą wolnością, co przed wiążącą się z nią postawą odpowiedzialności. W konsekwencji dochodzi do wewnętrznego konfliktu, gdyż człowiek nie posiada już swojego alibi tłumaczącego jego nieudolność przyczynami zewnętrznymi (np. czyimś zakazem, przeszkodą itp.). Tak często zdarzają się nam sytuacje, gdzie pozostajemy w okolicznościach stanowiących dla nas pewne ograniczenie, gdyż pozwala nam to zrzec się własnej odpowiedzialności na rzecz owych trudności. Zatem wielu z nas pragnie być wolnymi, lecz na własnych zasadach, w których zdajemy się nie uwzględniać koniecznego elementu wolności, czyli odpowiedzialności, podczas gdy tego rodzaju wolność przybiera następujące formy:

  • wolności egocentryka, który nie wykazuje żadnych zainteresowań prócz siebie samego
  • wolność ideowcaktóry nie wykazuje zainteresowania niczym, co by nie służyło jego idei

Takie pojmowanie wolności umożliwia przesunięcie odpowiedzialności z siebie na innych ludzi lub okoliczności lub też jakieś wyższe wartości jak na przykład dobro ludzkości. Wielu ludzi traktuje wolność w kategoriach narzędzia a nie wartości samej w sobie. Kazimierz Obuchowski przytacza wyniki międzynarodowych badań przeprowadzonych w 1987 roku w celu ustalenia najbardziej pożądanych wartości przejawianych przez mieszkańców różnych krajów:

  • Ameryka Północna - dwa pierwsze trzy miejsca to: dobra materialne, wysoki dochód i wolność; podczas gdy uczciwość i odpowiedzialność znalazły się kolejno na dziewiętnastym i dwudziestym miejscu
  • Ameryka Łacińska i Karaiby - na pierwszym miejscu wolność osobista, odpowiedzialność natomiast na piętnastym
  • Europa Wschodnia - brak wolności w pierwszej dwudziestce, odpowiedzialność - to pozycja szesnasta
  • Europa Zachodnia i Afryka - wolność osobista zajęła pierwsze miejsce, brak natomiast odpowiedzialności
  • Azja i Wyspy Pacyfiku - wolność osobista na miejscu piętnastym, brak odpowiedzialności
  • kraje arabskie - wolność na drugim miejscu, odpowiedzialności brak

Wolność jako pojęcie pedagogiczne

Słownik pedagogiczny autorstwa W. Okonia nie zawiera terminu wolności, mimo iż zagadnienie to tak mocno wiąże się z dziedzina pedagogiki i wychowania. Jestem z zasadniczych a zarazem bardzo trudnych pytań pedagogicznych jest: jak wychowywać dzieci, by czuły się one wolne i mogły swobodnie podejmować własne decyzje, lecz żeby jednocześnie były one świadome konsekwencji swojego postępowania i chciały je przyjmować bez uczucia zniewolenia? Uczenie wolności naszych dzieci wymaga od nas samych, dorosłych, życia w sposób wolny, właściwie rozumiejąc to pojęcie. J. Korczak twierdził iż nie można dać dziecku swobody dopóki sami będzie zniewoleni. Również Hubertus von Schoenebeck podkreśla znaczenie osobowości wychowawcy oraz jego osobistej wolności pisząc, iż dorośli pracujący zawodowo z dziećmi, powinni dobrze znać samych siebie, być ze sobą w kontakcie i akceptować się, z kolei A. S. Neill wyrażał ubolewanie nad faktem niezrozumienia przejawianego przez nauczycieli odwiedzających jego szkołę; pisał on, iż wielu z nich uczy w szkołach przestrzegających zasad karności, gdzie nawet oni sami pozbawieni są wolności choćby do noszenia jeansów. Nauczyciele ci obserwują zachowanie szczęśliwych i wolnych dzieci, po czym wracają do swoich ponurych zajęć, gdzie starają się wbijać suche fakty w bynajmniej nie pragnące tego umysły uczniów.

Dziecko najszybciej i najłatwiej uczy się uczestnicząc w jakichś odkryciach czy wynalazkach, mając szansę wypowiadania własnych opinii i sądów jak również prawo do pomyłek i poprawiania się, poszukiwań różnych dróg i metod. Zadaniem nauczyciela powinno być takie przygotowanie ucznia, by sam chciał się on dowiedzieć, w jaki sposób Sokrates wiedział, że nic nie wie oraz że wszyscy nic nie wiemy więc też poszukujemy. Wielu nauczycieli przestaje poszukiwać myśląc, iż posiadają oni pewną wiedzę bezwzględną, gdzie już samo przekazywanie jej (najczęściej w fragmentach), pozbawia ich obowiązku robienia czegokolwiek więcej. Takie podejście jest w dużej mierze podyktowane sposobem, w jaki to oni sami zostali wychowywani oraz kształceni; często nawet te nie lubiane metody stosowane przez własnych nauczycieli, przejmowane są nieświadomie w pracy zawodowej kolejnego pokolenia. Mimo, iż wielu nauczycieli często uczestniczy w rożnych kursach dokształcających, czytają oni książki i zdobywają kolejne stopnie awansu, najczęściej zdobywaną wiedzę wykorzystują w swojej praktyce w bardzo znikomym stopniu. To, w jaki sposób byli oni uczeni przez własnych nauczycieli tak bardzo weszło w ich podświadomość, iż nadal czerpią właśnie z tych wzorców, najczęściej nie zdając sobie sprawy z ich przestarzałego charakteru oraz z braku ich skuteczności w wychowywaniu ludzi na miarę XXI wieku. Tak często daje się słyszeć z ust nauczycieli, wychowawców i rodziców narzekania na "nasze czasy" , lecz jednocześnie nie starają się oni zrozumieć, że zarówno w tych czy innych czasach, mogą dobrze funkcjonować odpowiednio inaczej wychowani ludzie. Preferowanie innych wartości wynika z faktu, iż to one pozwalają na lepsze dostosowanie się a przez co - szczęśliwe życie. Jedną z takich wartości jest właśnie wolność, lecz ujmowana w kontekście wszystkich jej konsekwencja, więc przede wszystkim - odpowiedzialności. Jednostka zniewolona, nie świadoma swoich praw czy obowiązków, nie jest w stanie poprawnie funkcjonować w społeczeństwie, w którym liczą się przede wszystkim niezależność i kreatywność, twórczość i poszukiwanie, które stanowią cechy ludzi wolnych od jakichkolwiek przesądów, o silnej psychice, odpornych na różnego rodzaju manipulacje (np. ze strony środków masowego przekazu), zdolnych do podejmowania decyzji i oraz wyborów w świecie bombardującym nadmiarem bodźców. Są to ludzie wolni od jakichkolwiek uzależnień posiadający wiarę, iż każdy jest twórcą własnego losu i życia, natomiast osoby nieporadne, nieśmiałe i zamykające się w stworzonych przez siebie ciasnych ramach odpadają w przedbiegach wyścigu i wartościowe i szczęśliwe życie.

Problem wolności jest szczególnie szeroko poruszany przez zwolenników i przedstawicieli nurtu zwanego antypedagogiką, stanowiącego pewną filozofię życia, edukacji i wychowania. Kierunek ten narodził się w 1975 roku, a do jego głównych założeń należy pogląd iż każdy człowiek przychodzi na ten świat jako istota odpowiedzialna za samą siebie oraz od samego początku życia doświadcza rzeczy dla niej najlepszych. Jednocześnie odrzuca się antropologiczne stanowisko mówiące, iż człowiek jest istotą, która musi być wychowywana. Zwolennicy tej teorii akcentują wyraźnie problem odpowiedzialności człowieka za własne postępowanie oraz ponoszenie jego konsekwencji uważając, iż każdy człowiek rodzi się już z ową zdolnością, przez co nie widzą oni jakiejkolwiek potrzeby wychowywania go, także wychowywania do wolności. Antypedagogika odrzuca wszelkie formy autorytetu, uważając je za niepotrzebne lub wręcz szkodliwe. Podobnego zdania jest wspominany już wcześniej A. S. Neill, założyciel eksperymentalnej szkoły oraz autor książki pt. "Nowa Summerhill".

Rudolf Steiner (twórca pedagogiki Waldorfskiej) uważa, iż autorytet, jaki stara się uzyskać w oczach uczniów nauczyciel, w żaden sposób nie może być przeszkodą dla rozwoju tych uczniów do wolności. Każdemu kto będąc dzieckiem doświadczył zaufania do osób dorosłych, które sprawowały pieczę nad jego wychowaniem, łatwiej będzie odnaleźć w sobie samym poczucie bezpieczeństwa w życiu późniejszym, co umożliwia samorealizację w naturalny oraz pozbawiony napięć sposób. Według tego autora, pytanie co jest ważniejsze: autorytet czy też wolność - jest zupełnym nieporozumieniem, gdyż autorytet stanowi niezbędny etap na drodze do wolności. Wydaje się więc, iż wychowanie do wolności oznaczać powinno działania mające na celu ukształtowanie człowieka świadomego własnej wartości oraz odpowiedzialności, podejmującego w życiu swoje decyzje, jednak ograniczone własnymi przekonaniami.

Edukacja alternatywna w kontekście wychowania do wolności

W. i B. Śliwierscy, będący autorami takich książek jak "Wychowanie do wolności" czy "Edukacja w wolności", zaproponowali wychowywanie dzieci, które by się odbywało w szkołach alternatywnych, dających szansę wychowania ich w duchu prawdziwej wolności. Podstawą tej koncepcji jest założenia, iż współczesna szkoła musi ulec przekształceniu z instytucji której celem jest przekazywanie wiedzy w ośrodek pracy twórczej, którego wychowankowie będą mogli kształtować własną osobowość samodzielnie zdobywając wiedzę i rozwijając zdolności twórcze przy okazji odkrywania własnych zainteresowań. Śliwierscy ukazują wiele koncepcji pedagogicznych, jak na przykład szkoły Waldorfskie, placówki Montessori, szkoła Summerhill itp. Teoria ta kładzie duży nacisk na eliminację ocen w ich tradycyjnej formie, proponując zamiast nich oceny opisowe, ich zdaniem wszelkie poszukiwanie oraz odchodzenie od utartych schematów dają szansę na dobre wychowanie (wydaje się jednak, że likwidacja ocen jest jeszcze zbyt małym do tego krokiem).

Neill w swojej książce "Nowa Samershill" opisuje założona przez siebie szkołę w bardzo ciekawy i zarazem przekonywujący sposób, ukazując zarówno jej sukcesy, jak i braki czy niepowodzenia. Można przeczytać więc o buncie Neilla, jaki w nim powstał po wielu latach pracy w szkołach tradycyjnych, gdzie niemal niemożliwym jest wprowadzenie najmniejszej zmiany; o jego cierpieniach, kiedy to sam był uczniem a później nauczycielem, pamiętającym własne odczucia a mimo to, w podobny sposób traktującym własnych uczniów. Neill pisze, iż woli by jego szkołę opuścił szczęśliwy zamiatacz ulic niż znerwicowany uczony. Jego wielka wiara w naturalne dobro dzieci, ujawniająca się w otrzymywanej od niego całkowitej swobody - jest doprawdy godna podziwu. Należy jednak zaznaczyć, iż w wielu przypadkach owa wolność zmieniała się w nieuczciwość, dokuczanie czy też wykorzystywanie. Sam Neill przyznał, iż jego metoda okazała się nieskuteczna, gdyż uczniowie kończący jego szkołę już nigdy nie odczuwali tej wolności panującej w szkole

Z. Kwiecińskijest zdania, iż wszelkie poszukiwania są wysiłkiem godnym pochwały; każdy przejaw inicjatywy, zdolności tworzenia oraz autorskiego, samodzielnego działania, jak i pomysłowości wraz z podmiotowością - są bezcenne, godne podtrzymywania i upowszechnienia. Wiele w tym prawdy, dlatego też wciąż istnieje potrzeba szukania wolnych, odważnych i odpowiedzialnych ludzi, gdyż nie istnieje jeden uniwersalny sposób wychowywania do wolności, podobnie jak nie ma jednej i słusznej interpretacji tego pojęcia.

Bibliografia:

  • Berlin I., Dwie koncepcje wolności, Warszawa 1991
  • Neill A. S., Nowa Summerhill, Zysk i S-ka, Poznań 1994
  • Obuchowski K., Człowiek intencjonalny, PWN, Warszawa 1993
  • Szewczuk W., Słownik psychologiczny, Warszawa 1985
  • Śliwerska W., Śliwerski B., Edukacja w Wolności, IMPULS, Kraków 1996
  • Śliwerski B., (red.) Edukacji w wolności, IMPULS, Kraków 1992
  • Śliwerski B., (red.) Pedagogika Alternatywna, IMPULS, Łódź-Kraków 1995
  • Śliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, IMPULS, Kraków 2001