Problem samobójstw wśród dzieci i młodzieży

W polskim społeczeństwie, samo brzmienie słowa "samobójstwo" zdaje się wywoływać bardzo wiele różnych i sprzecznych emocji, jak strach, zażenowanie, niepewność, wrogość czy ogólna niechęć. Częstym jest tutaj również żal i smutek z powodu tego, iż bliska nam osoba sama się pozbawiła możliwości dalszego życia, jednak znamiennym jest, iż wolimy nie rozmawiać na ten temat pozostawiając go krewnym i bliskim samobójców (lub niedoszłych samobójców). Należy jednak zaznaczyć, iż problem ten istnieje i coraz częściej dotyka on nie tylko osób dorosłych, lecz również nastolatków a nawet dzieci.

Jak podają policyjne statystyki, w 2005 roku odnotowano 5625 (4596 to mężczyźni) zamachów samobójczych, z których 4621 (3885 mężczyzn) zakończyło się zgonem. Poniższa tabela ukazuje dane dotyczące liczby samobójstw w ostatnich 15 lat z uwzględnieniem podziału na kobiety i mężczyzn:

Zamachy samobójcze zakończone zgonem

Wśród sposobów popełnienia aktu samobójstwa stwierdzono (liczby w nawiasach oznaczają mężczyzn):

• otrucie gazem 43 (27)
• zażycie trucizny 22 (15)
• zażycie środków nasennych 188 (81)
• uszkodzenie układu krwionośnego 108 (80)
• inne samookaleczenie 136 (104)
• rzucenie się z wysokości 400 (261)
• utopienie się 97 (49)
• powieszenie się 4221 (3690)
• rzucenie się pod pojazd 128 (92)
• zastrzelenie się 52 (49)
• inny sposób 230 (148)

Nie zawsze jest możliwa do ustalenia przyczyna samobójstwa, co zdarzyło się w przypadku 2677 (2304) zamachów, wśród przyczyn ustalonych odnotować można następujące:

• 861 (560) - choroba psychiczna
• 671 (561) - nieporozumienia rodzinne
• 346 (271) - przewlekła choroba
• 385 (326) - warunki ekonomiczne
• 268 (226) - zawód miłosny
• 118 (107) - nagła utrata źródeł utrzymania
• 92 (73) - śmierć bliskiej osoby
• 51 (29) - problemy szkolne
• 31 (24) - trwałe kalectwo
• 2 (1) - chory na AIDS
• 2 (0) - niepożądana ciąża

(źródłem jednego zamachu może być więcej niż jedna przyczyna)

Rozpartując z kolei stan cywilny osób popełniających samobójstwa otrzymujemy następujące dane:

• kawaler, panna - 1802 (1550)
• żonaty, zamężna - 2460 (2048)
• konkubinat - 172 (131)
• wdowiec, wdowa - 352 (204)
• rozwiedziony (a) - 348 (282)
• w separacji - 66 (60)
• pozostałe zamachy - 425 (321)

(dane o ofierze mogą występować w więcej niż jednej kategorii)

Osoby dokonujące zamachu na własne życie legitymowały się następującym wykształceniem:

• • podstawowe niepełne - 124 (96)
  • podstawowe - 1024 (821)
  • zasadnicze zawodowe - 989 (915)
  • średnie - 417 (311)
  • wyższe - 121 (77)
  • brak informacji o wykształceniu - 2950 (2376)

Poniższa tabela przedstawia wiek osób popełniających samobójstwa:

Wiek samobójców

Przytoczone statystyki pozwalają na bardziej wyraźne i dobitne przedstawienie problemu samobójstw w Polsce, co jednocześnie uzasadnia podejmowanie prób zrozumienia tego zjawiska oraz zapobiegania mu w jak największym obszarze.

Autor książki pt. "Dlaczego? Samobójstwa i inne zagrożenia wieku dorastania" T. Mitchel Anthony wymienia różne czynniki mające w znacznym stopniu wpływ aktualny wzrost liczby samobójstw i innych zachowań o charakterze autodestrukcyjnym, między innymi:

→ mniejsze poczucie własnej wartości

→ brak wiary w sens i cel istnienia

→ brak umiejętności radzenia sobie z problemami i rozczarowaniem

Wiele w tej kwestii zależeć będzie od odebranego przez młodą osobę wychowania oraz ukształtowania w niej silnych podstaw duchowych, emocjonalnych oraz psychologicznych, umożliwiających na przygotowanie dziecka do radzenia sobie w zmaganiach z różnymi przeciwnościami losu. Młodej osobie najbardziej potrzebne jest zainteresowanie ze strony osób jej bliskich oraz poczucie bycia potrzebnym i darzonym bezwarunkową miłością. Przed przejściem do głównego zagadnienia pracy, należy wyjaśnić pewne kluczowe dla niego pojęcia:

• samobójstwo - zdaniem T. Mitchel Anthony'ego stanowi pewien symptom problemów, sytuacji oraz tendencji, których nie jesteśmy w stanie odpowiednio rozpoznać i ich rozwiązać; z kolei inne ujęcie mówi, iż samobójstwo stanowi długotrwały proces, ciąg wzajemnie powiązanych ze sobą myśli oraz czynów

• zachowanie suicydalne - jest ciągiem reakcji, jakie są wyzwalane w człowieku w chwili, kiedy pojawia się w jego świadomości samobójstwo jako antycypowany oraz pożądany stan rzeczy, czyli jako cel

• depresja psychiczna - jest chorobliwym przygnębieniem oraz zahamowaniem czynności psychicznych, które występuje w niektórych psychozach (przede wszystkim w przypadku psychozy maniakalno - depresyjnej); może prowadzić do samobójstwa

• destruktywność - działania zmierzające do usunięcia przedmiotu; stanowi ucieczkę przed trudnym do zniesienia poczuciem niemocy, poprzez dążenie do usunięcia wszelkich obiektów, z jakimi dana jednostka musiałaby się zmierzyć

Jak podkreśla Erich Fromm, zarówno pęd do życia jak i pęd do niszczenia stanowią czynniki wzajemnie od siebie zależne; w przypadku zablokowania pędu do życia, wrasta siła pędu ku zniszczeniu, natomiast im większy jest pęd do życia, tym słabsze działanie czynnika destrukcyjnego. Można zatem stwierdzić, iż samobójstwo stanowi rezultat niespełnionego życia - warunki (zarówno jednostkowe jak i społeczne), które tłamszące życie, rodzą jednocześnie żądzę niszczenia, stanowi pewnego rodzaju punkt wyjścia dla wrogiej postawy wobec innych lub samego siebie (autodestruktywność).

Cały proces obejmujący akt destrukcyjny dzieli się na trzy następujące etapy:

1. samobójstwo wyobrażone - dana osoba uświadamia sobie, iż jedyną drogę dla rozwiązania jej problemów stanowi zakończenie przez nią życia; przez większość ludzi myśl ta jest odrzucana, u innych z kolei w ogóle nie ustępuje stając się ich upragnionym celem
2. samobójstwo upragnione - w sytuacji, gdy opisywane wyżej uczucie jest bardzo silne, dochodzi to do wyzwolenia się próby samobójczej
3. samobójstwo usiłowane - drugi etap przeradza się w trzeci, w którym człowiek dokonuje zamachu na własne życie, który stanowi samobójstwo dokonane

Jak widać, nie jest to proces łatwy i krótki, lecz znacznie skomplikowany oraz często rozłożony w czasie, kiedy to trwa miesiącami lub latami, przy czym problem ten coraz częściej dotyka również młodzieży i dzieci. Według danych Międzynarodowego Stowarzyszenia Zapobiegania Samobójstwom liczba młodych osób decydujących się na ten czyn w ostatnich dziesięciu latach wzrosła ponad dwa razy. Taki stan rzeczy ma wiele przyczyn, często stanowiących splot różnych czynników, np. nasilającego się stresu, problemów rodzinnych, błędnych oczekiwań, nieprzewidywalnych zmian w życiu, poczucie braku miłości i celu w życiu itp. Wśród dzieci w kategorii wiekowej od 9 do 13 lat, główne przyczyny stanowić mogą trudności w szkole, które często związane są z zaburzeniami emocjonalnymi.

Próby samobójcze można podzielić na próby depresyjne(długo dojrzewające, związane z niską samooceną i poczuciem braku sensu) oraz impulsywne(są one bezpośrednio poprzedzone pewną sytuacją konfliktową), przy czym dzieci dotyczą zazwyczaj te drugie. Nieraz nawet kilka gorzkich słów czy uwag pod adresem dziecka może sprowokować je do podjęcia próby samobójczej. Dziecko będące w stanie załamania, wysyła zazwyczaj sygnały niewerbalne i bardzo subtelne, jak np. poprzez rysunki zawierające ciemne kolory oraz wiele pustej przestrzeni, rysowane niepewną kreską z wykorzystaniem motywu urwanych schodów lub krzyża. Oprócz tego, dziecko również zmienia swoje nawyki dotyczące snu i jedzenia, występują u niego takie zachowania jak rozdawanie swoich ulubionych rzeczy, odizolowanie się od otoczenia, brak dbałości o wygląd zewnętrzny, utrata zainteresowań.

Niezwykle ważną rzeczą w tego typu kryzysach jest psychiczna odporność dziecka oraz stałość emocjonalna. Jak wykazują badania, dzieci rodziców nadużywających alkoholu, są w dużo większym stopniu bardziej wrażliwe oraz psychicznie słabsze od dzieci wychowujących się w rodzinach, które nie mają skłonności patologicznych. Jedną ze skrajnych przyczyn samobójstw jest sieroctwo; zarówno te naturalne, będące przyczyną utraty rodziców jak i tzw. sieroctwo społeczne, dotykające głównie dzieci z rodzin pochodzących z marginesu społecznego, których rodzice (często alkoholicy), nie potrafią stworzyć im odpowiednich więzi uczuciowych oraz poświęcić im swojego czasu. Takie dzieci czują same i niczyje, spędzając nieraz całe swoje dzieciństwo w domach dziecka, co z kolei jest przyczyną nieodwracalnych zmian w osobowości tych dzieci.

Podobnie sprawa się ma jeśli chodzi o nastolatków; okres dojrzewania jest czasem wielu zmian, które utrudniają stabilizację poczucia własnej godności oraz odnalezienie sensu istnienia, a ciągłe szukanie przez nastolatków akceptacji stanowi dla nich niekończącą się walkę. W takiej sytuacji, młody człowiek stanowi podatny grunt dla sterowania zewnętrznego, czyli manipulacji człowiekiem biernym, uległym, posłusznym i lojalnym w stosunku do osób sterujących nim. Ukojenie dla tych przykrych odczuć znaleźć można w różnego rodzaju używkach, w więc narkotykach czy alkoholu, który to stanowi wyjątkową częstą przyczynę współczesnych samobójstw. Jak zauważa T.M. Anthony, większość osób popełniających samobójstwo nie jest w tym momencie sobą, gdyż autodestrukcja stanowi czyn popełniany w stanie chwilowego obłędu. Osoby będące pod wpływem środków odurzających lub cierpiące z powodu różnych zaburzeń psychicznych (np. schizofrenia), znacznie częściej targają się na własne życie. T.M. Anthony wymienia cztery główne czynniki charakteryzujące osoby, które myślą o samounicestwieniu:

• poczucie braku własnej wartości - jego przyczyną jest zazwyczaj atmosfera panująca w domu; właściwie ukształtowane poczucie własnej wartości jest rezultatem ciepłego stosunku rodziców do dziecka oraz ich docenianie go, wspólne wartości i realistyczne oczekiwania w stosunku do dziecka; przykładem tutaj może być nastolatek będący słabym sportowcem, lecz czujący, iż jest doceniany przez swoich rodziców oraz nastolatek wysportowany i popularny wśród kolegów, lecz zupełnie nieakceptowany przez swoich rodziców - zdrowszy emocjonalnie będzie oczywiście ten pierwszy, co wynika z faktu przewagi pozytywnego wpływu rodziców nad opinią społeczeństwa

• brak zakorzenienia - wiąże się z więzią rodzinną, miejscem zamieszkania itp.; zadaniem rodziców jest przekazywanie dziecku właściwych wartości, takich jak uczciwość, pracowitość, rozwaga czy umiejętność współżycia z innymi ludzi, zatem dziecko pochodzące z rodziny które nie przekazują pozytywnych wartości, nie będzie odczuwać poczucia zakorzenienia oraz przynależności, przez co stanie się podatne na różnego rodzaju wpływy przestępcze, małe osiągnięcia czy nawet samobójstwo; podobnie sprawa wygląda w przypadku stałego otoczenia oraz niezmiennego miejsca, jakim jest dom rodzinny - nastolatki, które często muszą się przeprowadzać, odczuwają silny lęk przed nowymi znajomościami, gdyż boją się doznawania bólu związanego z rozstaniem

• zaniedbanie i samotność - ten problem dotyczy najczęściej nastolatków nie odczuwających akceptacji, aprobaty czy uwagi rodziców, jak również młodych osób, posiadających trudności w zawieraniu nowych znajomości lub też nie należących do żadnej grupy społecznej; dłuższe przebywanie w samotności powoduje u takiej osoby poczucie bycia gorszym a przez co - odizolowanie

• presja - nacisk czy przymus wywierany na młode osoby w celu odnoszenia przez nie ciągłych sukcesów oraz podejmowania decyzji dotyczących przyszłości; takie dzieci doświadczają wielkiej presji będącej rezultatem wygórowanych oczekiwań rodziców; przykładem może tu być np. matka oczekująca od swojego dziecka świetnych wyników z przedmiotu, którym ono się w ogóle nie interesuje, lecz nie chcąc się sprzeciwiać, próbuje sprostać tym wymaganiom, co powoduje zniszczenie marzeń i aspiracji dziecka; nastolatki mogą również odczuwać presję ze strony swoich rówieśników - chcą oni dorównać innym nosząc modne ubrania, używając kosmetyków, wzbudzając zainteresowanie płci przeciwnej, przesadne dbanie o swój wygląd (co może prowadzić do powstania anoreksji lub bulimii u dziewcząt oraz stosowania anabolików przez chłopców)

Należy podkreślić, iż samobójstwo jest nie tyle samym pragnieniem śmierci, co przede wszystkim strachem odczuwanym przed życiem. W przypadku wielu nastolatków, myśli samobójcze mają normalny charakter, lecz zdarzają się jednostki, u których przybiorą one chorobliwy kierunek. Autorzy twierdzą zatem, iż myślenie o samobójstwie jest czymś naturalnym, będącym częścią wyobraźni, a dopiero chorobliwym objawem jest rzeczywiste pragnienie unicestwienia się. Zatem głównym problemem jest tutaj odróżnienie osób zdrowych od tych z chorobliwymi objawami.

Kolejną ważna sprawą jest świadomość, iż nie tylko doświadczenia przykre wpływają na destruktywność młodych ludzi; można przytoczyć wiele przykładów osób, które życie swoje poświęciły danym ideom, często czerpanym z gier komputerowych czy tekstów piosenek (np. "live and let die", czyli "żyj i pozwól umrzeć" -stanowiące zasadę spopularyzowaną w latach 70-tych przez Paula MacCartney'a, gloryfikującą śmierć).

Brunon Hołyst będący czołowym polskim badaczem samobójstw twierdzi, iż można tym aktom zapobiegać poprzez działania takie jak:

• • edukacja społeczna tworząca postawy sprzyjające akceptacji życia oraz ułatwiająca rozwiązywanie różnych problemów życiowych
  • działania nakierowana na populację zagrożoną samobójstwem (np. chorzy terminalnie, uzależnieni itp. ) kształtujące postawy afirmujące życie
  • wpływ instytucjonalny oraz pozainstytucjonalny na osoby znajdujące się w sytuacji presuicydalnej
  • pomoc w sytuacjach kryzysowych
  • oddziaływania postsuicydalne (czyli psychologiczne, socjologiczne oraz medyczne)

Reasumując, najważniejszą dla profilaktyki czynów autodestrukcyjnych wydaje się być empatia (zdolność wczuwania się w sytuację innej osoby) wyrażająca się również nie bagatelizowaniem jego uczuć i wewnętrznych przeżyć jak i cichych sygnałów mówiących, że nie wszystko jest w porządku. Nastolatek czy dziecko, nie wmawiają sami sobie owej egzystencjalnej pustki czy bezsensu istnienia, gdyż jak już wcześniej zostało wspomniane - bardzo dużą rolę odgrywają tutaj więzi rodzinne, stosunki koleżeńskie, jak również zainteresowania takiej osoby lub hobby, a więc coś co pochłania i co może stanowić treść dla aktywności poznawczej wypełniając wolny czas. Bliskość najważniejszych osób oraz ukształtowanie w młodej osobie postawy otwartej na świat oraz ludzi, pozytywne wzmocnienia, odpowiednia motywacja do nauki oraz różne treningi autogenne czy interpersonalne - pozwalają na odzyskanie równowagi psychicznej przez nastolatka poprzez wykształcenie w nim realistycznego spojrzenia oraz właściwych mechanizmów radzenia sobie z trudnościami w życiu.

Bibliografia:

• Anthony T. M., Dlaczego? Samobójstwa i inne zagrożenia wieku dorastania, Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1994

• Doloto F., Nastolatki, Wydawnictwo W.A.B, Warszawa 1995

• Fromm E., Ucieczka od wolności, Czytelnik, Warszawa 1970

• Kasprzak J., Samobójstwo, interwencja, profilaktyka, "Terapia uzależnienia i współuzależnienia" 2000, nr 4.

• Pomykało W. (red.), Encyklopedia Pedagogiczna, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993

• Sojecki C. (red.), Mała Encyklopedia Powszechna PWN, PWN, Warszawa 1971