1. Pojęcie przemocy

Przemocą określamy zazwyczaj:

  • siłę przewyższającą czyjąś siłę
  • fizyczną przewagę wykorzystywaną do bezprawnych czynów dokonywanych na innym człowieku
  • bezprawnie narzuconą władzę, panowanie
  • bezprawne czyny dokonywane przy użyciu fizycznego przymusu
  • gwałt

W pierwotnym znaczeniu, słowem tym określano nadużycie siły, natomiast obecnie termin ten jest zarezerwowany dla "takich zachowań (jednostki lub grupy), w wyniku których inne osoby ponoszą uszczerbek na ciele lub w zakresie funkcji psychicznych". Przemocą jest zatem agresywne i destruktywne zachowanie podejmowane przeciwko innej osobie lub grupie osób; jest to forma wyrażania agresji, zarówno jednostkowej jak i grupowej; jest mechanizmem regulującym stosunki międzyludzkie w grupach, środowiskach, instytucjach, różnych układach społecznych. W ostatnich latach, zjawisko przemocy towarzyszy nam również w instytucjach edukacyjnych; z przemocą spotykamy się w różnego rodzaju szkołach, placówkach opiekuńczo - wychowawczych i resocjalizacyjnych. Gwałtowny wzrost takiego zjawiska pośród dzieci oraz młodzieży szkolnej, nierzadko graniczący z okrucieństwem i związany z brakiem poszanowania ludzkiej godności, stał się jednym ze znaków współczesnego życia.

Jedna z definicji określa przemoc jako "wszystkie nieprzypadkowe akty naruszające osobista wolność jednostki, które przyczyniają się do fizycznej albo psychicznej szkody drugiego człowieka i które wykraczają poza społeczne normy wzajemnych kontaktów międzyludzkich". Jest tutaj położony akcent na cel działań przy jednoczesnym spłyceniu ważności stopnia wrogich motywacji. Motywacje towarzyszące sprawcy przemocy często są niemożliwe do określenia, gdyż bywają one wielokierunkowe, nieuświadomione, jak również

Obwarowane wiarygodnymi usprawiedliwieniami. Ponadto definicja ta nie zalicza przemocy do zachowań przypadkowych, które są rezultatem nieszczęśliwego zbiegu okoliczności i często wynikają z ludzkiej bezradności.

Aby można było w ogóle mówić o zjawisku przemocy, niezbędne są dwa główne warunki, które musi spełniać dane zachowanie:

  1. przemoc ma służyć głównie realizacji celów jednostki, będącej sprawcą
  2. musi zachodzić brak równowagi sił między sprawcą a ofiarą; przemoc jest nadużyciem przewagi siły, czy to fizycznej czy też społecznej (władzy), by wymusić na innym człowieku określone zachowania

Jednak wymienione kryteria są trudne do udowodnienia i stosowania w praktycznym rozstrzyganiu czy dane zjawisko jest przejawem przemocy, gdyż istnieje wiele przypadków, w których nie można na pewno ustalić, czy działając sprawca miał na uwadze interesy ofiary czy jedynie swoje własne. Bywa również, iż sprawca nie jest świadomy własnego postępowania - przykładem mogą być tutaj różnego rodzaju sytuacje wychowawcze. Kolejną trudnością w ocenie danego zachowania jako przemocy jest to, iż definicja tego zjawiska uzależniona jest od obowiązujących na danym terytorium i w danym czasie praw człowieka; inaczej rozumiano przemoc w społeczeństwie przedindustrialnym a inaczej np. w czasach niepokojów społecznych itd. Tak więc definicja przemocy osadzona jest zawsze w kontekście politycznym, przez co ulega zmianom w czasie i jest podatna na wszelkie manipulacje (co dodatkowo utrudnia jej diagnozowanie). Każde społeczeństwo ustala własne, specyficzne dla aktualnych czasów ramy dla szerzenia się przemocy oraz ustanawia sankcje za ich naruszanie. Nieco innym ujęciem przemocy jest następna definicja, mówiący, iż "przemoc to w istocie zaburzony proces socjalizacji i adaptacji, rozciągnięty w czasie i nie wiążący się wyłącznie z okresem adolescencji. Młodzież wyładowuje swoją agresję niejako w odwecie za doznane krzywdy ze strony osób im najbliższych". To ujęcie zwraca więc uwagę na etiologię, czyli przyczyny powstawania w ogóle zjawiska przemocy i młodzieży.

J. Kondziela opisuje przemoc w kontekście jej skutków; przez przemoc rozumie on "takie wywieranie wpływu na ludzi, w wyniku którego ich aktualny poziom rozwoju somatycznego i duchowego jest mniejszy, niż potencjalny poziom tego rozwoju". Spojrzenie to ukazuje skutki przemocy z punktu widzenia ofiary tego zachowania.

Przemoc, stanowiąc środek do realizacji pewnych celów może posiadać charakter instrumentalny, lub charakter bezinteresowny, gdy sprawca czerpie radość z faktu, iż znęca się on nad ofiarą. Okrucieństwo często jest przejawem dobrej zabawy i chęcią zaspokojenia potrzeb doznawania przyjemności. Podział według kryterium stanu emocjonalnego sprawców, dzieli przemoc na spontaniczną, nazywaną gorącą oraz instrumentalną, zwaną chłodną. Przemoc gorącą charakteryzują takie zachowania emocje jak gniew, złość, furia, agresja, oraz towarzyszą jej różnego rodzaju formy ekspresji: krzyk, rękoczyny, impulsywność, gwałtowne zadawanie bólu. Źródłem tego rodzaju przemocy jest furia, rodząca się w sytuacji niemocy i frustracji; w wyniku furii jednostka traci kontrolę nad własnymi emocjami i zachowaniem. Tak więc furia, wynikająca z frustracji i niemocy, może prowadzić do aktów przemocy. Ten rodzaj przemocy jest najłatwiej zauważalny i najbardziej spektakularny w swoim przebiegu; pojawia się nagle i szybko przechodzi. Do wyzwolenia drugiego rodzaju przemocy - przemocy chłodnej - nie jest istotna furia, gniew czy złe intencje wobec innej osoby, lecz cel, który obiera sobie sprawca przemocy. Tak więc przemoc chłodną charakteryzuje realizacja celów (np. dokonanie zemsty), przez co często uważa się ją za niejako usprawiedliwioną. Przemoc chłodna jest efektem działań podejmowanych z premedytacją; bywa, że podejmowane działania mają pozytywny cel, jak np. przestrzeganie pewnych reguł, realizacja filozofii, wiary, ideologii lub czyjeś dobro.

Następny, specyficzny rodzaj przemocy - przemoc symboliczna - polega na uznaniu istniejącej kultury jako jedynej słusznej i właściwej i jednoczesnym odrzuceniu wzorów zachowań wyniesionych z domu, odbiegających od panującej kultury. Przemoc symboliczna jest zatem przekazem wzorów, znaków, zachowań i symboli zastanej kultury, wraz z narzuceniem ich pewnych znaczeń i interpretacji.

Kolejnym rozróżnieniem zachowań agresywnych, jest podział na przemoc interpersonalną (czyli bezpośrednią) oraz strukturalną (czyli pośrednią). Przemoc interpersonalna jest widziana i odczuwana przez podmiot jako czynność polegająca na użyciu przeważającej siły fizycznej, również jako presja psychiczna lub stan zależności; tak więc realizacja elementarnych potrzeb danej jednostki jest uzależniona od podporządkowania się innej jednostce. Jest to rodzaj przemocy, który dokonuje się w relacjach międzyludzkich. Natomiast przemoc strukturalna jest przeciwieństwem interpersonalnej, gdyż nie zawiera fizycznego ataku, napaści czy zranienia psychicznego, lecz znajduje się ona (niejako w sposób naturalny) w strukturach społecznych, kulturowych czy politycznych. Jest ona rodzajem przemocy ukrytej, niedostrzegalnej przez jednostki tworzące owe struktury. Nie tylko negatywne emocje i intencje mogą tworzyć przemoc, czego przykładem może być przemoc aksamitna. Jej istotą jest "przedawkowanie" miłości, nadopiekuńczość.

We współczesnym świecie, zjawisko przemocy i agresji dotyczy niemal każdej ze sfer ludzkiego życia w prawie każdym przedziale wiekowym. Najbardziej dotkliwym i niepokojącym problemem stała się agresja pośród dzieci i młodzieży, przede wszystkim w środowiskach szkolnych; badacze twierdzą, iż 15 - 17% uczniów sygnalizuje kontakt ze zjawiskami przemocy. Irena Pospiszyl - polski badacz tego zjawiska - wiąże z przemocą sytuację przymusu i presji. Uważa ona, iż przemoc oraz presja są elementami tego samego wymiaru, a to, co je różni, to stopień brutalizacji. Z kolei Jadwiga Bińczycka jest zdania, że zbyt duży przymus, który nie jest łagodzony swobodą, zamienia się z czasem w tresurę, znacznie ograniczającą rozwój jednostki. Takie właśnie odmiany patologicznej oraz przedawkowane swobody a także przymusu., przybierają wg niej postać przemocy.

2. Przyczyny i objawy zjawiska przemocy

Jak już zostało wspomniane wcześniej, różni autorzy wyodrębniają wiele rodzajów przemocy; psychiczną, fizyczną, zamierzoną, niezamierzoną, jawną, ukrytą i wiele innych. W Polsce, mówiąc o przemocy, najczęściej mamy na myśli przemoc fizyczną, polegającą używaniu siły fizycznej, stosowanej w celu zranienia osób lub zniszczenia przedmiotów, jak również traktowaniu ludzi i używaniu przedmiotów prowadzącym do obrażeń cielesnych bądź zagrożenia wolności osobistej. A Frączek natomiast pisze o przemocy interpersonalnej, którą rozumie jako "czynności intencjonalne podejmowane przez ludzi, stanowiące zagrożenie bądź powodujące szkody w fizycznym, psychicznym i społecznym dobrostanie innych osób, wywołując ból, cierpienie, destrukcję, prowadzące do utraty cenionych wartości", z kolei J. Mellibruda stosuje rozróżnienie przemocy gorącej (u której podstaw leży głównie furia, która zazwyczaj szybko pojawia się i równie szybko znika), od przemocy chłodnej (która charakteryzuje się działaniami podejmowanymi z premedytacją). Literatura pedagogiczna najczęściej stosuje podział przemocy na: psychiczną, seksualną, fizyczną oraz przemoc polegającą na zaniedbaniu

Jeżeli za cel przemocy uważa się między innymi podporządkowanie sobie danej jednostki, poprzez wyrządzenie jej intencjonalnej (lecz nie koniecznie uświadomionej) szkody, to istotą przemocy emocjonalnej jest jej negatywne oddziaływanie na procesy psychiczne ofiary, takie jak: pewność siebie, samoocena, odporność na sytuacje stresowe, odwaga, ukierunkowanie na działanie, dobre samopoczucie itp.. W perspektywie, działania takie mogą mieć bardzo negatywny wpływ na rozwój i kształtowanie się osobowości dziecka (ucznia), a skutkiem niejako ubocznym będzie budowanie się fałszywego przekonania o tym, iż przemoc stanowi immanentną cechę relacji międzyludzkich.

W Polskich szkołach, nauczyciele coraz częściej dostrzegają przejawy zachowań agresywnych takich jak: przemoc psychiczna, fizyczna, niszczenie rzeczy czy wymuszanie pieniędzy. W takiej instytucji jak szkoła, przemoc może występować w następujących układach: uczeń - uczeń; uczeń - nauczyciel a także nauczyciel - uczeń. Przyczyny takiego stanu rzeczy leżą zarówno po jednej jak i po drugiej stronie; przyczynami przemocy płynącej ze strony nauczyciela w kierunku ucznia najczęściej są:

  • stres zawodowy
  • przepracowanie
  • brak szacunku i niedocenianie zawodu nauczyciela
  • niepewność pracy
  • trudności finansowe
  • manipulowanie uczniami
  • przedmiotowy stosunek do pracy
  • zachowania agresywne ze strony uczniów
  • zaniechanie wykonywania poleceń przez uczniów

Wśród przyczyn zachowań agresywnych ze strony dzieci (uczniów), zarówno wobec innych dzieci jak i wobec dorosłych, wymienia się:

  • bezrobocie w rodzinie
  • zła sytuacja materialna rodziny
  • alkoholizm któregoś z członków rodziny
  • rozbicie rodziny
  • brak kontaktu ze szkołą
  • niewydolność wychowawcza rodziny
  • agresja panująca w rodzinie, w tym znęcanie się nad dziećmi
  • destruktywny wpływ grupy rówieśniczej
  • negatywny wpływ kina i telewizji
  • negatywny wpływ gier komputerowych
  • pisma młodzieżowe
  • zaburzenia emocjonalne
  • wady rozwojowe
  • zemsta za zbyt niskie oceny
  • poczucie skrzywdzenia

Skomplikowana i chaotyczna współczesność doprowadziła do sytuacji, w której oferty szkół oraz innych instytucji zobligowanych do pomocy rodzinie i przeciwdziałania zjawisku niedostosowania, najczęściej przegrywają z filmami, grami komputerowymi czy też atrakcyjną grupą rówieśniczą. Wymagająca ciągłego wysiłku i samozaparcia edukacja, zdaje się być coraz mniej atrakcyjna i potrzebna współczesnej młodzieży. Istnienie przemocy szkolnej ułatwia fakt ciągłego utrzymywania tego zjawiska jako tabu, ignorowanie problemu; nauczyciele przestali już reagować na agresję i przemoc i rzadko przeciwdziałają tworzeniu się sytuacji zagrożenia czy lęku u złych uczniów. Uczniowie sprawiający w szkole kłopoty, często traktowani są przez nauczycieli gorzej, zdarzają się również sytuacje wyśmiewania słabych wypowiedzi, używanie krzywdzących określeń. Na wywiadówkach uczniowie ci są piętnowani wobec innych rodziców, nietrudno więc zrozumieć, że czują się oni skrzywdzeni o upokorzeni. Taki stan emocjonalny prowadzić może do obrania postawy agresywnej i buntowniczej, który to bunt manifestować się będzie w aroganckich zachowaniach wobec dorosłych, a także lekceważeniem szkolnych obowiązków, różnego rodzaju wybryków itp.

Należy pamiętać, iż nie tylko uczniowie mający trudności w nauce mogą sprawiać problemy wychowawcze; zdolni uczniowie, którzy intelektualnie wyprzedzają swoich rówieśników, mogą być przez nich izolowani do grupy, co może skutkować taki zachowaniami jak np. egoizm, niekoleżeńskość, zarozumiałość. Związek między nieprzystosowaniem zdolnych uczniów do wymagań stawianych im przez szkołę a systemem wychowawczym oraz osobowością nauczycieli jest obecnie bezsprzeczny. Nietolerancyjny, autorytatywny nauczyciel, zawsze znajdzie w klasie "potencjalne ofiary", czyli uczniów, którzy nie umieją sprostać stawianym przez niego wymaganiom, przez co będziesz ich traktować jako sprawiających problemy wychowawcze. Nauczyciele pragną kształtować swoich uczniów według własnych, ściśle określonych wzorów, natomiast uczeń aby uniknąć oceny negatywnej - stara się ukrywać swoją niewiedzę. Nauczyciel wymaga bezwzględnego posłuszeństwa i wykonywania swoich poleceń - uczeń się buntuje. Te dwie główne postaci biorące udział w procesie kształcenie, zdają się stać po dwóch przeciwnych stronach i żadna z nich nie zamierza zrezygnować z własnych przekonań czy zachowań. Szkoła nie jest instytucją łatwą do polubienia; skrajnymi sytuacjami są takie, gdy doprowadza ona swoich uczniów do rozpaczy i coraz częściej - samobójstw.

Fakt, iż szkoła często staje się miejscem negatywnych zachowań, bardzo bulwersuje społeczeństwo; przypadki takie jak napaści fizyczne na nauczycieli z bronią lub innymi, ostrymi narzędziami zdarzają się w Polsce coraz częściej. Należy jednak zaznaczyć, iż przemoc rówieśnicza występująca w szkole była stale towarzyszącym jej zjawiskiem, będąc częścią szkolnego rytuału, będąc niejako formą odreagowania doznawania przemocy ze strony nauczycieli, fizycznej czy też psychicznej. Jednak przemoc uczniów wobec nauczycieli przybierała najwyżej formę złośliwości i niewinnych żartów, takich jak posmarowanie tablicy mydłem, tworzenie karykatur, nadawanie przezwisk itp. Nieprzerwanie, od początku istnienia szkoły, aż do pewnego momentu, osoba nauczyciela stanowiła bowiem swego rodzaju sacrum; nauczyciel był fizycznie nietykalny. Coraz częstsze, nierzadko nagłaśnianie przez media, przypadki negatywnych zachowań młodzieży w szkole i poza nią wobec swoich rówieśników jak i osób dorosłych, świadczą o pewnych zmianach, które należy traktować jako nowy a zarazem bardzo niebezpieczny element życia społecznego. Takie przypadki agresji, szczególnie wobec nauczycieli, są sygnałem dla specjalistów, by w końcu zająć się problematyką kandydatów na nauczycieli pedagogów oraz ich przygotowaniem do pracy z dzisiejszą młodzieżą.

Innym charakterystycznym zjawiskiem jest oddalanie się szkoły od rodzin uczniów, przez co dochodzi do rozluźnienia związków ze środowiskiem lokalnym; spada rola rodziny w kształtowaniu osobowości dzieci i młodzieży, duże szkoły wręcz same z siebie wyzwalają przemoc wśród uczniów przy jednoczesnych problemach we właściwej realizacji nadanej im funkcji wychowawczej.

Reasumując, wszystkie negatywne zachowania młodzieży, w tym agresja i przemoc, mają gdzieś swoje źródła, a niepożądane zachowania często są manifestacją uczuć. Wśród przyczyn takich zachowań najczęściej wymienia się obecnie kryzys rodziny, szkoły i wartości, które to powtarzane niemal do znudzenia przestają już cokolwiek znaczyć. Oprócz tych ogólnych uwag, należy zwrócić więc szczególną uwagę, by nie ignorować uczniów przeciętnych przy jednoczesnej adoracji tych zdolnych, gdyż zarówno jedni jak i drudzy potrzebują uwagi, akceptacji, uznania, zaprezentowania się. Nie mając szans, aby pokazać się w sposób pozytywny, starają się zwrócić na siebie uwagę poprzez różne ekscesy. Należy również pamiętać o dużo głębszych przyczynach przemocy, która nie tylko wniknęła głęboko w strukturę ludzką ale i ma swoje uwarunkowania społeczne, będąc reakcją na przejawy politycznej walki elit, wzrost bezrobocia i związanej z nim biedy; wypływa również z wzorców upowszechnianych przez mass media i powszedniejących patologicznych zachowań różnych grup społecznych.

3. Wpływ środowiska wychowawczego na zjawisko przemocy wśród młodzieży i dzieci

Podstawowym środowiskiem wychowawczym rodzina, która powinna kontrolować wpływ innych czynników, takich jak szkoła, transformacja ustrojowa, zagrożenia społeczne czy środki masowego przekazu, na rozwój dziecka. Rodzice powinni ingerować w sposób spędzania wolnego czasu przez ich dzieci, czy też jakie programy lub filmy one oglądają. Problemem jest jednak chroniczna nieobecność i brak czasu opiekunów dla swoich dzieci, co często pociąga za sobą również ich negatywne nastawienie, brak ciepła i bliskich więzi, wadliwe, oparte na sile fizycznej metody wychowawcze czy nawet przyzwolenie na agresywne zachowania. Również młodzież, która pochodzi z tzw. dobrych rodzin przejawia negatywne zachowania w szkole; powodem tego może być karanie ich domu za wszelkie przejawy agresji, gdyż uczniowie często kompensują sobie domową wstrzemięźliwość, przenosząc ukrywaną agresję do szkoły i realizując swe zachowania na kolegach. Zdarza się, iż uczniowie poszukują odwetu za nieudane dzieciństwo, brak miłości, czułości, brak odpowiednich warunków mieszkalnych i finansowych itp.

Dzisiejsza szkoła zajmuje znaczną część czasu dzieciom oraz młodzieży, stanowi ona więc niejako prototyp środowiska społecznego i powinna przygotować swoich wychowanków do prawidłowego funkcjonowania w dorosłym życiu w społeczeństwie (szczególnie szkoła średnia, gdzie młodzież jest na etapie kształtowania tożsamości i wchodzenia w pierwsze role społeczne). Szkoła jest więc miejscem intensywnych procesów socjalizacji, stymulującym utożsamianie się z postawą osób dorosłych oraz budowania swojej hierarchii wartości, jednak jest również miejscem, które coraz częściej powoduje uruchamianie się w uczniach mechanizmów kompensacyjnych i obronnych, do których należą również zachowania negatywne. Przykładowymi źródłami frustracji uczniów są np.: przewaga roli dydaktycznej szkoły, przepełnione i ubogo wyposażone sale, programy nauczania niedostosowane do uczniów mniej zdolnych.

Głównym, od lat powtarzanym argumentem przeciwko szkole jest stosowany w niej przymus wobec uczniów; jedni tolerują go, traktując jako zło konieczne, inni z kolei starają się znaleźć sposób na jego wyeliminowanie z obszaru szkoły. Należy tutaj zaznaczyć, iż wszelki przymus zawsze rodzi pewne formy protestu, również takie jak agresja czy przemoc, a nauka w takich warunkach przymusu (a zwłaszcza przymusu zinstytucjonalizowanego, jaki wytwarzany jest przez szkołę), hamuje możliwości rozwoju ucznia. Uczeń tylko wtedy polubi szkołę, gdy będzie ona zaspokajać jego potrzeby, gdy nie będzie czuł w niej zagrożenia upokorzeniem, ironią czy szyderstwem ze strony kolegów i nauczycieli, oraz kiedy będzie wiedział, że jest w stanie sprostać stawianym mu wymaganiom. Tylko takie warunki będą sprzyjać dobremu samopoczuciu, przyjaznym kontaktom z kolegami, radością z sukcesów, będących wynikiem rzetelnej pracy. Oczywiście, takie warunki nie są możliwe do spełnienia w stosunku do całej szkoły czy nawet klasy, jednak sama świadomość ich wymogu wiele może zmienić w postępowaniu nauczycieli.

Uczniowi w szkole niemal ciągle towarzyszy strach - przed oceną niedostateczną, klasówkami czy ustną odpowiedzią. Negatywne oceny wzbudzają często poczucie małej wartości u uczniów, a nauczycielom zdarza się przy okazji wystawiania takich ocen kpić i szydzić z takiego ucznia. Tak więc narastające niepowodzenia w szkole, brak możliwości sprostania zbyt wysokim wymaganiom i inne podobne sytuacje - są jedną z podstawowych przyczyn powstawania i wzrostu agresji, przemocy, chuligaństwa, a nawet narkotyzowania się i przestępczości wśród dzieci i młodzieży.

Inne źródło zachowań negatywnych stanowią negatywne, nieformalne grupy rówieśnicze, które z wiekiem wypierają wpływ rodziny i szkoły na jednostkę. Akceptacji w tego typu grupach, które rzadko prezentują pozytywne wartości, szukają przede wszystkim uczniowie nie znajdujący uznania w szkole i wsparcia w rodzinnym domu. Znaczenie socjalizacyjne takich grup jest bardzo duże - tworzą się w nich swoiste widownie, na których zachodzą pewne procesy społeczne. Członkowie takich grup pochodzą z różnorodnych środowisk społecznych, co prowadzi do porównywania się ich członków w wielu płaszczyznach życia oraz wymiany kulturowej między nimi. W takiej grupie, jednostka ma rolę równouprawnionego członka, z którego zdaniem należy się liczyć, co jest dla niej niezwykle atrakcyjne. Do powstania grupy prowadzą wspólne upodobania i zainteresowania kilku osób, a jej członkowie wspólnie spędzają każdy wolny od zajęć i nauki czas.

Powszechnie wiadomym (i często powtarzanym ostatnio) jest fakt wpływu na zjawisko przemocy i agresji wśród uczniów - mass mediów, a więc kina, telewizji, czy czasopism dla młodzieży. Są to czynniki uważane za jedne z głównych przyczyn powstawania i rozwoju agresywnych postaw. Media te są przede wszystkim nośnikami obrazów ukazujących postępującą brutalizację życia, za który to stan wini się następujące czynniki:

  • postępująca dezintegracja społeczna
  • aprobowania zachowań agresywnych
  • anonimowość członków społeczeństwa i ich relacji interpersonalnych
  • zanikanie kontroli społecznej
  • kryzys wartości i autorytetów
  • telewizja

Amerykańscy badacze obliczyli, iż przeciętne dziecko pomiędzy siódmym a ósmym rokiem życia jest świadkiem tylu aktów przemocy w telewizji, iż aby zobaczyć je w rzeczywistości, musiałoby żyć w otoczeniu przestępczym ponad 580 lat! Tak więc przed ukończeniem 18 roku życia, dorastający człowiek ogląda w telewizji od 8 do 11 tysięcy scen morderstw (polski dorastający człowiek ogląda 17 tysięcy brutalnych scen rocznie).

Znakiem naszym czasów jest niebywałe nasycenie mediów obrazami przemocy - są to sceny szokujące i drastyczne, będące stałym elementem niemal wszystkich filmów prezentowanych w kinach, telewizji, w grach komputerowych oraz na kasetach i płytach DVD. Ukazywane sceny brutalności i okrucieństwo ukazywane są bądź to w konwencji dokumentu, lub jako fikcja fabularna, jednak w procesie ich percepcji przez jednostkę, zachodzi pewna zależność: im mniej świadomość widza dotyczy tego, iż oglądany obraz nie jest rzeczywistością, tym bardziej rodzi się w nim przekonanie o obcowaniu z rzeczywistością niemal tę samą, z którą ma do czynienia w normalnym życiu. Inną kwestią jest to, iż prezentowane przez media wzorce przemocy są przejmowane i nierzadko realizowane przez oglądające je dzieci i młodzież. Rolą wychowawcy czy opiekuna powinno więc być uodparnianie wychowanków na ten ujemny wpływ mass mediów.

3. Sposoby przeciwdziałania przemocy

W podejmowaniu prób przezwyciężenia wzrastającej fali agresji w szkole, istotnym jest, by diagnozować i ustalać przyczyny takich zachowań u poszczególnych uczniów czy też całych grup. Tylko uważna obserwacja życia klasy pozwoli na szybkie rozpoznanie negatywnych zachowań i wykrycie ich źródeł. Bardzo pomocnym mogą okazać się zdolności interpersonalne nauczycieli, stosowane w relacjach z uczniami, jak również samych uczniów - w relacjach z rówieśnikami czy dorosłymi. Ważnym jest, aby sam nauczyciel potrafił własnym postępowaniem i autorytetem wskazywać na właściwe wzorce zachowania, a jednocześnie by umiał pomóc uczniom w radzeniu sobie z nagromadzoną agresją w sposób nie szkodzący ani sobie samemu ani innym osobom. Jednym ze środków wychowawczych może być tutaj ustalanie jasnych granic, obowiązujących zasad i reguł postępowania w klasie, czy szkole.

Jak już zostało wskazane, przemoc jest nierozerwalnie związana z instytucją szkołą, należy jednak z nią walczyć, i to w permanentny sposób. Jednym z rozwiązań jest powszechnie wprowadzany obowiązek noszenia przez uczniów identyfikatorów, co utrudnia wchodzenie na teren szkoły osobom obcym, jak handlarze narkotyków czy osiedlowi chuligani. To rozwiązanie nie ogranicza jednak zachowań negatywnych wśród samych uczniów, dlatego też w niektórych szkołach organizowana jest tzw. samoobrona uczniowska, czyli policja złożona z uczniów. Takie grupy powstały już przed kilkoma laty, we wrocławskich i toruńskich szkołach, lecz kuratorium miało wobec takiej formy walki z agresją wiele zastrzeżeń, przede wszystkim niechęć przed zwalczaniem przemocy przemocą, jak również obawa przed przekształceniem się szkoły w teren walki "sprawiedliwych" z jednostkami dewiacyjnymi.

Znaczącym faktem w bezpieczeństwie uczniów jest stan współpracy grona pedagogicznego z szkolnym samorządem i komitetem rodzicielskim; w szkołach, gdzie zostały zorganizowane wspólne dyżury rodziców i nauczycieli przed szkołą i na boiskach szkolnych - groźby i sytuacje napaści na uczniów zakończyły się. Wydaje się więc iż jest to odpowiednim rozwiązaniem nie absorbującym finansowo, gdyż należy pamiętać że nie każdą szkołę stać na wynajem firmy ochroniarskiej.

Kolejnym, niezaprzeczalnym faktem jest wpływ nauczyciela na to, co się dzieje w szkole, dlatego też nauczyciel, będąc jednocześnie pedagogiem, powinien być wrażliwy na problemy oświaty, powinien zwracać wiele uwagi na potrzeby swoich uczniów. Pedagodzy powinni mieć świadomość, iż każda inicjatywa z ich strony, taka jak innowacja programu nauczania czy też stosowanych dotąd metod - może wzbudzić zainteresowanie u uczniów, co w efekcie zmniejszy liczbę potencjalnych sprawców przemocy w szkole, dlatego tak bardzo ważnym dla współczesnego pedagoga jest podejmowanie prób minimalizowania tego typu zjawisk. Jednak rzeczywistość ukazuje nam zupełnie inny obraz nauczycieli - nauczycieli, którzy uparcie twierdzą, że nie mają o niczym pojęcia, nie widzą bowiem żadnych korzyści w informowaniu dyrekcji szkoły o takich incydentach. Kieruje nimi przekonanie, iż takie postępowanie może nadwerężyć ich reputację jako nauczyciela nie dającego sobie rady, a to oznaczać będzie przyznanie się do niekompetencji. Takie poglądy sprawiają, iż nauczyciele donoszą dopiero po wystąpieniu drastycznej sytuacji jak pobicie, wymuszenie znacznych kwot pieniędzy czy też gdy ofiarą jest sam nauczyciel. Tak więc niezbędnym warunkiem dla przeciwdziałania zjawisku przemocy na terenie szkoły jest ciągła współpraca z policją, pedagogiem, rodzicami, organizowanie wspólnych spotkań, wykładów dla uczniów, mających uświadomić im skutki prawne stosowania przemocy itp. Szczególnym wymogiem dzisiejszych czasów stała się walka o odbudowę autorytetu nauczyciela, tak, by mógł się na nowo stać wzorem i powiernikiem dla swoich uczniów, którzy z braku zaufania, obecnie niechętnie zgłaszają o doznawanej czy obserwowanej przemocy. Kolejnym czynnikiem utrudniającym współpracę z uczniami jest brak stymulacji młodzieży do okazywania, nazywania i wyrażania własnych uczuć i emocji, na co ma również wpływ środowisko rodzinne, gdzie rodzicom brakuje po prostu czasu na rozmowę z dzieckiem. Dzisiejsza młodzież nie rozmawia już z dorosłymi o swoich problemach, stąd takie jej trudności w określaniu własnych emocji czy potrzeb.

Innymi przykładami środków mających na celu zapobieganie zjawiskom przemocy są:

  • powoływanie specjalnych grup zajmujących się przestępczością nieletnich
  • organizowanie przez kuratoria czy policję specjalnych szkoleń dla nauczycieli (którzy często nie potrafią dostrzec niebezpiecznych sytuacji w szkole oraz poza nią)
  • propagowanie zachowania prospołecznego
  • kształtowanie zainteresowań wśród uczniów
  • stwarzanie uczniów możliwości samorealizacji
  • dbanie i odpowiedni poziom działalności takich jednostek jak samorządy uczniowskie, harcerstwo, itp.
  • tworzenie przyjaznej uczniom atmosfery tak, by dobrze czuli się w szkole
  • nadzór pedagogiczny, dyrekcji szkół, różnych doradców i innych

Reasumując powyższe rozważania, profilaktyka przemocy i agresji w szkole, stanowi długotrwały i niezwykle złożony proces, w który zaangażowani winni być oprócz nauczycieli także rodzice i w pewnym sensie całe społeczeństwo. Celem tego typu działań powinno być przede wszystkim tworzenie zewnętrznych oraz wewnętrznych warunków dla prawidłowego rozwoju jednostek. Warunki zewnętrzne stanowią taki układ sytuacji wychowawczych, z pomocą których uczeń może podejmować odpowiednie działania społeczne oraz nawiązywać kontakty społeczne, natomiast warunki wewnętrzne (psychologiczne) to dostarczanie poprzez sytuacje wychowawcze nowych, pozytywnych doświadczeń. Zatem wspólnym celem dla psychoterapii i wychowania powinna być stymulacja, nadanie rozwojowi społecznie pożądanego kierunku oraz aktywizacja potencjalnych możliwości uczniów.

Bibliografia:

  1. Bińczycka J., Między swobodą a przemocą w wychowaniu, Kraków 1999
  2. Jankowski M., Słownik języka polskiego, Warszawa 1979
  3. Jędrzejewski M., Subkultury a przemoc, Warszawa 1999
  4. Kondziela J., Badania nad pokojem. Teoria i jej zastosowania, Warszawa 1974
  5. Kujawska I., Przeciw przemocy [w:] Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze, 1999, nr 2
  6. Pilch T., Lepalczyk L., (red.) Pedagogika społeczna, Warszawa 1995
  7. Podściańska M., Swoboda i przemoc - dylematy wychowania [w:] Wychowanie na co dzień, 2002 nr 2-3
  8. Pospiszyl I., Razem przeciw przemocy, Warszawa 1999
  9. Wroczyński R., Pedagogika społeczna, Warszawa 1976