Problem samobójstw jest bardzo rzadko poruszany w naszym społeczeństwie. Jest to swego rodzaju temat tabu. Często unikamy go w codziennych rozmowach, uważając, że problem nas nie dotyczy, lub nie istnieje. Zdarza się, że na samą myśl o tym zagadnieniu wyzwala się u nas strach oraz niechęć do wypowiadania się na ten temat. W dzisiejszych czasach jednak musimy spojrzeć prawdzie w oczy i przyznać się do faktu, że problem ten staję się coraz większym utrapieniem społecznym. Z roku na rok rośnie ilość prób samobójczych. Co przerażające liczba ta wzrasta nawet w przypadku dzieci i młodzieży. Jeśli chodzi o grupę wiekową od pięciu do czternastu lat to samobójstwo jest na 14 miejscu jeśli chodzi o przyczyny śmierci. Natomiast w przypadku młodych w wieku 15 - 24 lat samobójstwo jest już na 3 miejscu wśród przyczyn śmierci. Nieuniknionym jest więc próba zmierzenia się z tym problemem w XXI wieku.

Typowe terminy spotykane przy analizie problemów samobójczych.

Zanim przejdę do dalszych wywodów na temat problemów samobójczych, głównych przyczyn jakie mogą wywołać targnięcie się na własne życie w przypadku dzieci i młodzieży, przedstawię podstawowe pojęcia, z którymi studiując powyższy problem można się zetknąć.

Pierwsze pojęcie to samo słowo samobójstwo. Najprościej rzecz ujmując jest to pozbawienie się życia. M. Anthony ujmuje je jako objaw sytuacji, tendencji, z którymi człowiek nie potrafi sobie poradzić i ich rozwikłać. Szczególnie u młodzieży obserwować możemy ograniczenie umiejętności rozwiązywania problemów. Jeszcze inny sposób określenia samobójstwa zwraca uwagę na fakt, iż jest to proces rozciągnięty w czasie, iż występuje w nim szereg myśli i czynów wzajemnie ze sobą powiązanych, prowadzących ostatecznie do samobójstwa.

Warto również zapoznać się z terminem zachowania suicydialne (samobójcze). Są to reakcje i zachowania człowieka pojawiające się w chwili, gdy jednostka pożąda śmierci, a samobójstwo staje się jej celem.

Kolejnym terminem, który często występuje w wypowiedziach na temat samobójstw to depresja. Jest to stan emocjonalny, w którym jednostka jest w ciągłym stanie smutku i przygnębienia. Traci ochotę na wszelką aktywność, zarówno psychiczną, jak i fizyczną. Depresja bardzo często staje się przyczyną samobójstw. Co najgorsze i zaskakujące osoby będące w ciężkim stanie depresyjnym nie podejmują prób samobójczych. Dopiero podczas wychodzenia z depresji dochodzi do przypadków targnięcia się na własne życie.

Ostatnim terminem wartym zaznaczenia jest pojecie destrukcji. Może tu wystąpić zachowanie destruktywne w kierunku osób i przedmiotów otoczenia, jak i wobec siebie (autodestrukcja). Są to zachowania dążące do usunięcia barier, przeszkód, z którymi jednostka nie może dać sobie rady. E. Fromm wypowiadając się na temat zachowań destrukcyjnych zaznacza, że nie winniśmy ich oddzielać od pędu do życia. Gdyż jeżeli u jednostki występują siły życiowe, zadowolenie i chęć do egzystencji, wówczas pęd destrukcyjny jest mniejszy. Gdy natomiast pęd życiowy słabnie, wzrasta siła do zachowań destruktywnych. Wśród zachowań autodestruktywnych wymienić należy samobójstwo. W drodze do niego można zaobserwować trzy etapy. Początkowo jednostka myśli jedynie o samobójstwie. Wyobraża sobie, że będzie to najlepsze rozwiązanie jej problemów. Często myśli te zanikają, ale u niektórych ludzi nasilają się z czasem, stają się coraz silniejsze i są kolejnym etapem prowadzącym do samobójstwa. Staje się ono bowiem upragnionym celem. W miarę nasilania się myśli na temat samobójstwa dochodzi do zachowań prowadzących do tego celu, czyli do odebrania sobie życia (etap tzw. samobójstwa dokonanego).

Główne przyczyny samobójstw.

W literaturze na temat problemu samobójstw u dzieci i młodzieży zwraca się uwagę na fakt, iż nie możemy uważać, że jest to problem dzieci z rodzin patologicznych. Jest prawdą, że dzieci z takich rodzin a także pociechy pozbawione opieki rodzicielskiej są grupą podwyższonego ryzyka. Należy jednak zdawać sobie sprawę z faktu, iż problem ten może dotyczyć dzieci z wszystkich środowisk i warstw społecznych.

M. Anthony podaje, iż najczęstszymi przyczynami zachowań autodestrukcyjnych, samobójczych jest brak wiary w siebie, we własne możliwości u młodych ludzi. Często zdarza się, że nie widzą oni sensu dalszego istnienia, tracą cel życia nie umiejąc sobie poradzić z problemami i oczekiwaniami współczesnego społeczeństwa. Ważnym elementem jest tu sposób wychowania młodego człowieka. Rodzina winna mu wpoić pewne wartość psychiczne, duchowe, które pomogą młodemu człowiekowi zmierzyć się z rzeczywistością. Dom rodzinny powinien z jednej strony zapewnić dziecku poczucie miłości, bezpieczeństwa, z drugiej strony przygotować go do dorosłego życia, do radzenia sobie z przeciwnościami losu. Opiekunowie winni także wnikliwie obserwować dziecko. Pomimo istniejącego w społeczeństwie tabu starać się zwracać uwagę na wszelkie objawy zachowań autodestruktywnych, lub załamania psychicznego. Każdy człowiek bowiem przekazuje otoczeniu jakieś sygnały o swym nastroju i zamierzeniach samobójczych. Często jednak są one nie dostrzegane przez ich subtelność i niewerbalność. W przypadku dzieci winniśmy zwracać uwagę na wszelkie wytwory ich pracy. Oglądać i analizować je pod względem koloru, pewności kreski, zaplanowania przestrzeni a także tematyki. Jeśli chodzi o zachowanie podopiecznych to warto zwrócić uwagę czy dziecko nie staje się coraz bardziej wycofane z życia swych rówieśników, czy nadmiernie nie dąży do izolacji. Czasem zdarza się także, iż dziecko diametralnie zmienia swoje zainteresowania, bądź w ogóle je traci, zmianie ulegają także jego nawyki i przyzwyczajenia. Niewątpliwie te objawy mogą świadczyć o wewnętrznych problemach jakie przeżywa dziecko.

Przyczyny samobójstw nie są wyizolowane od siebie, często na zachowania suicydalne wpływ ma wiele czynników, które wzajemnie na siebie nachodzą i oddziałują. Jeśli chodzi o młodsze dzieci w wieku od 9 do 13 lat to głównymi czynnikami wpływającymi na zachowania samobójcze są niepowodzenia szkolne oraz rodzące się na tym tle problemy emocjonalne. Dzieci w tym wieku bardzo dotkliwie przechodzą wszelkie zmiany szkół, co za tym idzie także rówieśników, znajomych. Może się zdarzyć, iż dziecko w nowej szkole będzie odrzucone przez kolegów klasowych i nie będzie sobie umiało z tym poradzić. Rodzina jest tu niezbędnym środowiskiem, w którym dziecko będzie mogło się odnaleźć i znaleźć spokój i ukojenie. To opiekunowie winni czuwać by dziecko nie izolowało się i nie zamykało się w sobie, a także przeciwdziałać najmniejszym objawom takich zachowań. Jeślibyśmy podzielili próby samobójcze na te powstałe na skutek impulsu, który został wywołany przez jakąś sytuację konfliktową, oraz na takie, w których problemy emocjonalne, jak i fizyczne narastają przez długi czas, to należy stwierdzić, że w przypadku młodszych dzieci próby samobójcze są wynikiem zaistniałej sytuacji konfliktowej. Powinniśmy czuwać więc nad tym co w życiu dziecka się dzieje.

Oprócz problemów szkolnych i w kontaktach z rówieśnikami na próby samobójcze u dzieci i młodzieży ma wpływ atmosfera domowa. W sytuacjach gdy w rodzinach występuje problem alkoholowy, dzieci nie mają oparcia w rodzicach, często są słabsze psychicznie i bardziej wrażliwe na przeciwności losu. Kolejnym związanym z rodzina problemem jest sieroctwo. Często nie mówimy tu o naturalnym sieroctwie powstałym w konsekwencji śmierci jednego z rodziców, ale o sieroctwie powstałym na skutek zaniedbań i nie domagań środowiskowych domu rodzinnego. Dziecko takie nie ma własnego miejsca w świecie. Trudno mu poradzić sobie z brakiem miłości rodzicielskiej, czuje się niekochane niechciane i niepotrzebne, a od takiego samopoczucia jest jedynie krok do samobójstwa.

Kolejnym problemem, który jest częstą przyczyną samobójstw to "okres burzy", jaki mam miejsce podczas procesu dojrzewania u młodzieży. Okres ten jest szczególnie trudny w życiu młodych ludzi. Jest to czas szczególnej presji otoczenia na młodym człowieku. Młodzież z jednej strony pragnie być akceptowana i lubiana przez swych rówieśników, z drugiej strony musi szukać własnej drogi życiowej, kształtować własną tożsamość. Często wewnętrzne konflikty zachodzące w duszy i umyśle młody człowiek pragnie zdusić różnego rodzaju używkami, mowa tu a narkotykach lub alkoholu. M.T. Anthony zwraca uwagę, na fakt częstych prób samobójczych pod wpływem działania alkoholu. Zaznacza on także, iż w stanie trzeźwości człowiek ten nie zdecydowałby się na krok samobójczy, nie jest wtedy sobą. Wymieniany psycholog dokonuje pewnego zestawienia cech, które są charakterystyczne dla jednostek popełniających samobójstwo. Anthony podaje następujące właściwości osobowe ludzi chwytających się rozwiązań samobójczych:

  • niskie poczucie własnej wartości - Duże znaczenie dla rozwinięcia się poczucia własnej wartości ma akceptacja dziecka przez rodziców. Jeżeli oni doceniają sukcesy młodego człowieka, wspierają go w chwilach porażki wytwarza się poczucie własnej wartości. Dziecko czuje się doceniane i ma poczucie, że jest kimś wartościowym. Nawet w przypadku wybitnych osiągnięć u młodego człowieka, a nie docenianiu i ciągłym krytykowaniu go przez rodziców nie wykształci się u niego poczucie własnej wartości. Będzie się on czuł niezdarny i bezwartościowy. Dom rodzinny bowiem ma ogromne znaczenie dla rozwoju emocjonalnego każdego człowieka.
  • brak zakorzenienia - Zjawisko to także ma ścisłe powiązanie z domem rodzinnym. Bardzo ważne jest by dom był miejscem, do którego pragnie się wracać, w którym młody człowiek ma swoje miejsce. Rodzina poprzez opiekę nad dzieckiem, oraz przekazywanie mu podstawowych wartości winna dążyć do wytworzenia poczucia wspólnoty z młodym człowiekiem, dać mu poczucie przynależności.
  • zaniedbania, poczucie samotności - Wszelkie zaniedbania wychowawcze, a także nie akceptacja jednostki przez środowisko rówieśnicze prowadzi do postępującej izolacji. Człowiek odseparowując się od innych czuje się niechciany, gorszy, często postanawia przerwać swą egzystencję.
  • presja społeczna - Wywierany nacisk społeczny na młodych ludzi jest czynnikiem powodującym samobójstwa, szczególnie istotnym współcześnie. W dzisiejszych czasach z dnia na dzień rosną wymagania wobec młodego człowieka. Często młodzież nie jest w stanie im sprostać. Jest bowiem świadoma oczekiwań jakie ma wobec niej społeczeństwo, rodzice, realistycznie jednak ocenia swoje możliwości i wie, że nie może podołać oczekiwaniom. Rodzi się wówczas poczucie niedoskonałości. Często próbując za wszelką cenę spełnić wymagania otoczenia młodzież doprowadza swój organizm do licznych chorób metabolicznych. Często także nastolatkowie spełniają marzenia rodziców, kolegów, społeczeństwa, żyją jednak wbrew sobie, co na dłuższą metę okazuje się tragiczne w skutkach. W tym przypadku można powiedzieć, że samobójstwo nie jest tylko wynikiem pragnienia śmierci, ale skutkiem strachu przed życiem wśród tylu wymagań często przekraczających możliwości młodzieży. Warto więc pamiętać, by nasze wymagania wobec młodzieży były dostosowane do ich możliwości, pragnień, a także ich cech charakteru.

W literaturze przedmiotu wysuwana jest również hipoteza, że to mas - media wpływają na rozwój przypadków samobójczych u młodych ludzi. Zwraca się tu uwagę na szczególną podatność młodzieży na sugestię, a także na proces naśladownictwa. Wysuwane są teorie, że to drastyczne filmy, a także przykład narkotyzujących się i popełniających samobójstwa idoli muzycznych wpływa na rozwój zachowań suicydalnych. Należy jednak zwrócić uwagę, że ten powód popełniania samobójstw u młodzieży pełni niewielka role z punktu widzenia statystyki. Stanowi on bowiem od 1% do 13% samobójstw wśród młodzieży.

F. Doloto natomiast zwraca uwagę studiujących powyższy problem, że myśli samobójcze są normalnym, zdrowym objawem wyobraźni. Zaznacza, że każdy nastolatek myśli o śmierci i to jest normalne, chorobliwe zaczyna się to robić w momencie, gdy przestaje to stanowić tylko wyobraźni, ale młody człowiek obiera sobie samobójstwo za cel rzeczywisty.

Zapobieganie zachowaniom samobójczym.

Społeczeństwo polskie, w związku ze wzrastającą liczbą samobójstw u młodych ludzi, winno zainteresować się problemem samobójstw u dzieci i młodzieży. Powinno także opracować programy zapobiegawcze rosnącym falom samobójstw u dorastających ludzi. Na polskim gruncie Brunon Hołyst pracuje nad sposobami zapobiegania zachowań samobójczych u dzieci i młodzieży. Zwraca on uwagę na potrzeby edukacji społecznej, która wyrobi wśród obywateli pozytywne nastawienie do życia, nauczy także sposobów, strategii rozwiązywania problemów, z którymi na co dzień każdy człowiek musi się zmierzyć. B. Hołyst nawołuję także do stworzenia miejsc pomocy, do których osoby w ciężkim stanie emocjonalnym będą mogły się zgłosić. Gdzie otrzymają radę, pomoc psychologiczną, gdzie będą mogły się wygadać i poczuć się ważne i akceptowane. Wszelkie działania telefonów zaufania, ośrodków pomocy społecznej winny być nastawione na zapobieganie zachowaniom autodestrukcyjnych. W celu zapobiegania samobójstwom specjalną troską winni być też objęci ludzie zmagający się z poważnymi kłopotami życiowymi takimi jak choroby terminalne, czy żal po bliskim zmarłym.

Specjalną opieką instytucjonalną powinny także zostać objęte osoby, które odratowano po nieudanych próbach samobójczych. To, że te osoby żyją nie kończy ich problemu. By go zlikwidować, powinno się objąć je pomocą psychologiczną, socjologiczną a także medyczną, która pozwoli im przezwyciężyć pierwotny problem, który popchnął ich do próby samobójczej.

Konkludując należy dopuścić do swojej świadomości fakt, iż problem samobójstw wśród dzieci i młodzieży istnieje. Co za tym idzie należy czuwać nad swoim podopiecznym, a także rozwijać w sobie empatię, która pomoże nam zrozumieć dziecko i jego problemy. Ważnym aspektem, na który należy zwrócić uwagę jest to by rodzice pozwolili dzieciom realizować własne cele, plany i marzenia. By nie nakładali na nich zbyt dużych wymagań, nie krytykowali nadmiernie i pozwolili realizować własne pasje, nie czyniąc z dzieci kontynuatorów własnego życia. Otwierając się na ten problem będziemy bowiem mogli być bardziej czujni, oraz starać się zapobiegać wszelkim zachowaniom samobójczym.

Bibliografia:

  1. Anthony T. M., "Dlaczego? Czyli samobójstwo i inne zagrożenia wieku dorastania", Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 1994.
  2. Carson R. C, Butcher J. N., Mineka S., "Psychologia zaburzeń" tom 1
  3. Dolto F., "Nastolatki", Wydawnictwo W.A.B, Warszawa 1995
  4. Fromm E., "Ucieczka od wolności", wyd. Czytelnik, Warszawa 1993
  5. Kasprzak J., "Samobójstwo, interwencja, profilaktyka", (w:) "Terapia uzależnienia i współuzależnienia" 2000, nr 4
  6. Pietkiewicz B., "Skok w nicość", (w:) " Polityka" 1999, nr 5.
  7. Podgórska J., "Dzieci mówią sobie dość",(w:) "Polityka" 2003, nr 23.
  8. Pomykało W.(red) "Encyklopedia Pedagogiczna", wyd. I, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993.
  9. Sojecki C.(red) "Mała Encyklopedia Powszechna PWN", Warszawa 1971.