Stosunkowo rzadko stosowaną metodę badań pedagogicznych stanowi analiza dokumentów, która zazwyczaj (poza opracowaniami historycznymi) nie jest główną, lecz uzupełniającą metodą w danych badaniach. Powodem tego stanu rzeczy w głównej mierze jest to, iż nie ma możliwości dokonania jednoznacznej interpretacji dokumentów co podważa trafność i rzetelność tej metody.

Według W. Okonia, analiza (z grec. "analysis" - rozbiór) jest to myślowe bądź fizyczne rozkładanie pewnej całości na części składowe w celach poznawczych (w celu poznania owych części i zachodzących między nimi związków) czy też praktycznych. Inna z kolei definicja mówi, iż analiza to metoda badawcza, która polega na rozłożeniu określonej całości na poszczególne części składowe. Analiza może stanowić czynność myślową bądź fizyczną. Natomiast analiza dokumentów to metoda badań pedagogicznych polegająca na porządkowaniu oraz interpretacji zawartych w danym dokumencie treści w perspektywie założonego problemu badawczego bądź hipotezy roboczej. Cechą charakterystyczną tej metody jest to, iż wiąże się ona nie tylko z materiałem będącym wynikiem zainicjowanych w tym celu badań, lecz również z treściami uzyskanymi w wyniku innych działań, bezpośrednio nie związanych z prowadzonym procesem badawczym. Metodzie tej podlegają szeroko rozumiane dokumenty, a więc nie tylko archiwalne materiały lecz również współczesne wytwory dzieci (i nie tylko) takie jak:

  • zeszyty szkolne
  • rysunki
  • pamiętniki
  • listy
  • twórczość literacka
  • kronika klasy (szkoły)
  • różne zapisy w dzienniku klasowym
  • sprawozdania z życia szkolnego (zakładowego)
  • sondaże
  • roczniki statystyczne
  • prace konstrukcyjne i wytwórcze z różnych materiałów, takich jak plastelina, glina, tektura, drewno, metal i inne

Na gruncie pedagogiki, analiza dokumentów umożliwia zbadanie następujących zmiennych:

    • dążenia
    • historia życia jednostki
    • motywy
    • postawy
    • potrzeby
    • uzdolnienia intelektualne
    • zainteresowania
    • zdolności

Analiza dokumentów wykorzystywana jest również podczas pedagogicznych badań środowiskowych. Analiza osobistych wytworów młodzieży ma taką zaletę, iż badacz ma tutaj dostęp do autentycznej rzeczywistości dydaktyczno - wychowawczej, która w innych badaniach, o charakterze bardziej przyrodniczym (nadmierna kategoryzacja) wymyka się sprzed pola widzenia badacza. Metoda ta również bardzo przydaje się w pracy z uczniami w gimnazjum i szkole średniej, przy czym należy tutaj mieć świadomość konieczności adekwatnego doboru dokumentów do możliwości uczniów, ich tempa pracy czy sprawności w formułowaniu wniosków. Zapoznając się z danym przypadkiem, uczniowie analizują przygotowany przez nauczyciela materiał, co ma wiele zalet, jak na przykład taką, iż nauczyciel ma możliwość wybrania odpowiednich informacji oraz formy ich przekazu. Należy zaznaczyć jednak, iż w codziennym życiu uczniowie będą mieli do czynienia nie z przygotowanymi materiałami, lecz oryginalnymi artykułami prasowymi czy innymi dokumentami.

Analiza dokumentów takich, jak ustawy, rozporządzenia, urzędowe sprawozdania i raporty, umożliwia uczniom poznanie specyfiki urzędowych dokumentów, a przez co - uczy ich w jaki sposób czytać, interpretować i wykorzystywać je w różnych celach. Ponieważ specyficzny język oraz obszerność tego rodzaju dokumentów może stanowić dla uczniów pewien problem, zaleca się stosowanie ich we fragmentach, a w całości dopiero wtedy, gdy uczniowie nabiorą już w tym zakresie pewnego doświadczenia.

W pracy nad dokumentami należy uczniom przedstawić dwa typy pytań związanych z tymi materiałami: szczegółowe pytania umożliwiają zwrócenie uwagi na określone fragmenty tekstu dając również możliwość sprawdzenia stopnia rozumienia tych treści, natomiast pytania dotyczące ogólnych, wynikających z dokumentu zagadnień wymagają od uczniów umiejętności właściwego formułowania wniosków.

Dokument może stanowić również punkt wyjścia dla dalszych rozważań dotyczących danego zjawiska czy też procesu, gdzie szczególną formę analizy dokumentów stanowić będzie przygotowanie materiału zawierającego niepełne informacje dotyczące opisywanego zjawiska. W takim przypadku zadanie uczniów polegać będzie na odgadnięciu brakujących fragmentów opisu. Wykorzystując w określonym przypadku przedstawione już treści, nauczyciel może sprawdzić, w jakim stopniu uczniowie opanowali ten materiał. Nieco inną wersją tej metody będzie zadanie uczniom samodzielnego znalezienia informacji na temat danego zjawiska, procesu czy postaci. Te różne sposoby wykorzystania analizy dokumentów mogą stanowić uatrakcyjnienie sprawdzianu, gdzie odpowiednio dobierając luki, stopniuje się trudność zadań.

Należy wyraźnie zaznaczyć, iż w analizie dokumentów konieczne jest wykazanie, iż badane materiały są wiarygodne, bowiem lepszy jest tutaj brak jakichkolwiek dokumentów, od dokumentów nierzetelnych, wprowadzających badacza w błąd. Wymóg ten stosowany jest w szczególności do dokumentów zastanych, niezależnie od ich rodzaju, miejsca oraz warunków powstania.

Metoda analizy dokumentów pomaga w rozwiązywaniu różnych pedagogicznych problemów badawczych (szczególnie w ich precyzowaniu), natomiast w przypadku dokumentów tworzonych intencjonalnie sprzyja zarówno lepszemu poznaniu podopiecznych jak i daje im możliwość pozytywnego odreagowanie przykrych, bolesnych przeżyć oraz skłania ich do autorefleksji i podbudowuje samoocenę.

Techniki analizy dokumentów

Technika analizy treściowej to interpretacja zawartych w danym dokumencie treści. Zastosowanie analizy treściowej daje możliwość odpowiedzenia na następujące pytania:

    • co chciał przekazać odbiorcy autor dokumentu
    • jakie autor zawarł w analizowanym dokumencie treści
    • czego te treści mogą być świadectwem
    • w czym wyraża się oryginalność tych treści

Analiza treściowa (na przykład zeszytów szkolnych) umożliwia nauczycielowi dowiedzenie się czegoś o zainteresowaniach, sposobie wyrażania czy innych przejawach rozwoju umysłowego ucznia.

Technika analizy formalnej - dotyczy przede wszystkim zewnętrznego opisu wyglądu dokumentów, sposobu ich sporządzania, trwałości, adekwatności z założonym zamiarem ich utworzenia. Analiza formalna na przykład zeszytów szkolnych umożliwia bliższe poznanie następujących elementów:

    • wygląd okładki - czy zeszyt jest obłożony, podpisany, zabrudzony ...
    • wygląd kartek - czy są one pozaginane, starannie zapisane, czy posiadają margines, czy są brudne ...
    • kształt, forma pisma - czy jest ono staranne, czytelne ...
    • zamieszczone rysunki, szkice czy schematy - czy są one wykonane porządnie, czysto, schludnie ...

Analiza formalna pozwala na wnioskowanie na temat zamiłowania do porządku, obowiązkowości, zdyscyplinowania i przeciwnych im cechach ucznia.

Analiza wypracowań

Stosunkowo często wykorzystywana w badaniach pedagogicznych jest analiza wytworów dzieci i młodzieży, szczególnie zaś analiza wypracowań oraz rysunków. W różnorodnych badaniach bardzo często sięga się po technikę analizy wypracowań, która polega na (w miarę możliwości) swobodnych oraz spontanicznych, pisemnych wypowiedziach dotyczących określonego zagadnienia. Wykorzystanie tej techniki wiąże się również z zgromadzeniem materiału badawczego w celu stworzenia jakościowego opisu oraz interpretacji określonego problemu badawczego. Jedną z zalet analizy wypracowań stanowi możliwość otrzymania w stosunkowo krótkim czasie (na przykład godzina lekcyjna) wiele cennych, zazwyczaj szczerych informacji na dany temat. Należy jednak pamiętać, iż nigdy nie ma pewności, czy badani uczniowie rzeczywiście opisują swoje doświadczenia, przeżycia czy marzenia, oraz w jakim stopniu wpływ na ten opis miało aktualne ich samopoczucie.

Wartość poznawcza tej techniki w dużym stopniu zależy od sposobu sformułowania tematu wypracowania, który powinien mieć formę pytania otwartego ("Kim będę w przyszłości?") bądź stwierdzenia ("Moje zdanie w sprawie dyskryminacji rasowej"). Każdy temat musi być poprzedzony odpowiednią instrukcją z informacjami na temat celu badań oraz z zapewnieniem uczniom całkowitej anonimowości składanych przez nich wypowiedzi.

Analiza rysunków

Analiza rysunków to najczęściej próba opisu, interpretacji ich treści, barw oraz warunków w jakich rysunki te powstały. Zazwyczaj mamy do czynienia z ograniczaniem się w tym przypadku do jakościowej analizy, gdzie badacz kieruje się ogólnym wrażeniem, jakie wywierają analizowane rysunki (zatem badanie to ma silnie subiektywny charakter). Najczęściej metody tej w swoich badaniach i pracach używał polski pedagog S. Szuman.

Stosuje się zarówno analizę rysunków na ściśle określone tematy jak i tych zupełnie dowolnych, jednak bez względu na temat przewodni oraz sposób przeprowadzanej analizy, dużo większe efekty przynosi włączenie do badań większej liczby prac. Ważna jest również znajomość warunków, w jakich rysunki te powstawały. Uzyskane tą drogą wnioski powinny zostać dodatkowo sprawdzone przez inne metody i techniki badawcze.

Analiza dzienników, pamiętników, autobiografii, listów

Ten rodzaj badań często określany jest mianem metody biograficznej, a przedmiotem analizy mogą być tutaj również:

    • historie ustne
    • fotografie
    • reportaże
    • nagrania video
    • różnego rodzaju zapiski
    • filmy biograficzne
    • nagrania video
    • inne źródła dostarczające informacji na temat zwykłych oraz nadzwyczajnych momentach, epizodach w życiu danej osoby

Metodą tą posługiwali się w szczególności tacy uczeni, jak J. Chałasiński, F. Znaniecki i J. Szczepański (nadał on jej taką nazwę).

Analiza działalności plastycznej

Twórcza aktywność dziecka może mieć różne formy - odkrycia, inwencji czy twórczości. Istotą aktu twórczego jest powołanie do istnienia rzeczy wcześniej nie istniejącej - twórczość zatem wynurza się z nicości, podczas gdy inwencja pochodzi od swoich poprzedników. Dziecko podczas własnej aktywności twórczej (oraz dzięki niej) odkrywa i stwarza pewną rzeczywistość oraz siebie - fizycznie i psychicznie odrębną jednostkę. Do podstawowych warunków organizowania w odpowiedni sposób twórczej aktywności uczniów należy konieczność stawiania ich podczas lekcji w sytuacjach, gdzie odgrywają oni rolę eksperymentatorów, którzy manipulują pewnymi rzeczami i symbolami. W takich sytuacjach, w których uczeń może samodzielnie zadawać pytania, na które również sam stara się dociec odpowiedzi, nawet jeśli miałby podczas tego zadania nieraz zbłądzić.

Dzieci są ze swej natury bardzo aktywne, posiadają swego rodzaju pęd do działania, czego przyczyną jest podstawowe prawo aktywności wszystkich organizmów. Każdy rodzaj aktywności stanowi konsekwencję pewnej potrzeby, dlatego też podstawą aktywizacji uczniów podczas lekcji jest stawianie ich w sytuacji odczuwania potrzeby podjęcia czynności, jakich oczekuje od nich nauczyciel.

Wytwory działalności dzieci są źródłem wielu informacji dotyczących jego zainteresowań, wyobraźni czy poziomie wykonywanych przez nich czynności. Podczas analizy różnych form ekspresji plastycznej należy zwrócić uwagę na to, jaką dane dziecko preferuje tematykę oraz jaka jest jakość wykonania jego pracy, do czego niezbędna jest wiedza z zakresu rozwoju rysunkowego dzieci. Rządzące tym procesem prawidłowości stanowią pewien punkt odniesienia w trakcie analizy: należy przede wszystkim określić, czy schemat rysunków danego ucznia odpowiada przewidzianym dla jego wieku normom bądź odbiega od tych norm (pozytywnie lub negatywnie). Taka ocena poziomu graficznego stanowi punkt wyjścia dla kolejnych ustaleń:

    • czy dziecko rysujące lepiej niż jego rówieśnicy ma w domu zapewnione odpowiednie warunki dla rozwijania swoich zdolności?
    • czy jest ono zachęcane do rysowania przez rodziców?
    • czy dziecko rysujące poniżej spodziewanej granicy wiekowej zapewniono wcześniej warunki do ćwiczenia rysowania?
    • czy niewielkie umiejętności w tym zakresie stanowią o pewnych zaniedbaniach środowiskowych, czy też są one przyczyną zaburzeń rozwoju umysłowego?

Ogromny wpływ na rozwój człowieka oraz jego działania mają posiadane przez niego zainteresowania, które stanowią niezastąpiony czynnik w poznawaniu świata, poszerzaniu horyzontów, wzmacnianiu ludzkiej aktywności. To zainteresowania nadają naszemu działaniu twórczy charakter. Według S. Baley'a zainteresowanie, to zjawisko polegające na tym, iż nasza uwaga mimowolnie zatrzymuje się na pewnych przedmiotach. Jak twierdzą pedagodzy i psychologowie, zainteresowania dzieci związane są z ich zdolnościami (w szczególności z największymi ich uzdolnieniami). Należy zatem przyjąć, iż zdolności w pewnym zakresie warunkują zainteresowania, lecz również zainteresowania mają duży wpływ na kształtowanie się zdolności w danej dziedzinie.

Odpowiednia organizacja zajęć lekcyjnych daje możliwość pogłębiania twórczych zainteresowań dzieci, gdzie nauczyciel powinien przejawiać prawdziwe zainteresowanie działalnością swoich uczniów. Odpowiednie kompetencje połączone z pasją związaną z procesem twórczym i powstającymi w jego wyniku wytworów, zbieranie prac dzieci i organizowanie na terenie szkoły ich wystaw - stanowią pozytywne bodźce dla wzbudzenia motywacji nawet u dzieci nieuzdolnionych w tym zakresie.

Analiza rysunków oraz innych form twórczości dzieci jest świetnym sposobem na poznanie wyobraźni dziecka, zakresu oraz treści jego zainteresowań. W sytuacji, gdy posiadamy kilka dowolnych rysunków jednego ucznia możemy określić, jaka przeważa na nich tematyka - czy są to najczęściej postaci ludzkie, zwierzęta, samochody czy też samoloty. Dzieci najczęściej rysują to, co je najbardziej interesuje, stąd też częste prace dotyczące obejrzanych filmów czy przeżytych zdarzeń. Ulubione zagadnienia przewijają się niemal przez wszystkie rysunki, gdzie w przypadku chłopców mogą to być powtarzające się sceny batalistyczne czy też podbój kosmosu, natomiast u dziewczynek można znaleźć często motyw królewny, bawiących się dzieci czy ulubionych zwierzątek. Inną jeszcze kwestią jest to, iż prace jednych dzieci mają wesoły charakter, podczas gdy innych są przeważnie smutne; postaci jednych dzieci są bardzo rozbudowane, co świadczy o ich bogatej wyobraźni, natomiast inne dzieci nigdy nie wzbogacają swojego ubogiego, raz przyjętego schematu rysunku. Aż w końcu - jedne rysunki są wykonane starannie, inne są nieporządne.

Wprowadzenie do nauki pisania

W zerówce, której celem jest przygotowanie dzieci do szkolnej nauki, organizowane są rożne zajęcia, które wprowadzają do nauki pisania. Wychowawca oceniający wynik pracy dzieci, powinien zwrócić uwagę również na to, jaki jest stosunek dziecka do wykonywanego ćwiczenia oraz jaki jest poziom wykonania tego zadania. Więcej czasu i uwagi należy poświęcić tym dzieciom, które mają trudności w poprawnym odtwarzaniu pokazywanych im wzorów. Takie dzieci często nie potrafią więc pisać poszczególnych elementów liter (znaczków) w linii prostej, czy też zachować prawidłowych odstępów pomiędzy wierszami. Tego typu trudności przejawiają również dzieci, które rozpoczęły już swoją naukę szkolną.

Dokonując analizy pisma dziecka, stawia się często wstępną diagnozę mówiącą o zaburzonym funkcjonowaniu analizatora wzrokowego bądź słuchowego a następnie rozpoczyna się pracę korekcyjną z dzieckiem. Zaburzenia w zakresie rozwoju ruchowego mogą się przejawiać w następujących formach wytworów dzieci: wycinanki, naklejanki czy różne konstrukcje z klocków. Należy tutaj zaznaczyć, iż leworęczne dziecko, które przyucza się do pisania prawą ręką, będzie osiągało z tego powodu gorsze wyniki; efekty takiej obniżonej sprawności ręki to nierówne wycinanki, powolne i mało precyzyjne budowle z klocków czy ubogie rysunki.

Wychowawca oceniając pracę dzieci musi w pierwszej kolejności zapoznać się z przyczynami sytuacji, w której niektóre prace podopiecznych znacząco odbiegają od przyjmowanego w grupie poziomu. Zanim przypisze on słabsze wyniki jakimkolwiek zaburzeniom, należy sprawdzić, czy dzieci te wykazują pozytywny czy też negatywny stosunek do stawianych przed nimi zadań, oraz czy wcześniej miały już do czynienia z zadaniami tego typu (np. czy wcześniej lepiły z plasteliny). Należy również dowiedzieć się, czy dzieci te mają w swoich domach klocki, czy lubią się nimi bawić, czy posługiwały się nożyczkami itd.

Dzieci zazwyczaj są dumne ze swoich prac - chętnie pokazują innym swoje rysunki oraz inne wytwory, jak na przykład różne konstrukcje z klocków, domagając się odpowiednich pochwał. Starsi chłopcy będą chwalić się samodzielnie zbudowanymi modelami samochodów bądź samolotów, natomiast dziewczynki będą pokazywać własnoręcznie uszyte ubranka dla lalek, robótki na drutach czy wyhaftowane serwetki. W sytuacji gdy dziecko zauważy, że jego prace są gorsze od prac jego rówieśników, i równocześnie spotka się ze strony nauczyciela lub rodziców z naganą - może się zrazić do wszelkiego rodzaju prac ręcznych. Stąd też tak ważne jest, by zachęcać dzieci do dalszej pracy mimo występujących niepowodzeń oraz pomagać im, szczególnie jeśli przyczyną takiego stanu rzeczy są mikrozaburzenia w rozwoju psychoruchowym.

Najefektywniejszym sposobem na rozwój twórczej aktywności dzieci jest nauczanie problemowe, gdzie przeważają metody samodzielnej pracy na drodze do zdobywania wiedzy. W tej strategii nauczania, uczniowie poprzez własną aktywność badawczą i poznawczą, odnosząc się do podstawowych, znanych już elementów, rozwiązują samodzielnie praktyczne bądź teoretyczne problemy. Ten sposób nauczania określany jest również mianem "uczenia się przez badanie" i stanowi on najbardziej wartościową formę pracy dla uczniów.

Zdaniem S. Palki, najbardziej efektowne w rozwijaniu aktywności twórczej są metody pracy indywidualnej, a szczególnie praca indywidualna - zróżnicowana, która jest dostosowana do możliwości, uzdolnień oraz zainteresowań uczniów. Aktywność uczniów można także rozwijać w toku czynności kontrolnych i oceniających (zarówno przez nauczyciela jak i przez uczniów) oraz przez wdrażanie wychowanków do samokontroli, samooceny.

Zadaniem nauczyciela jest stworzenie takiej atmosfery na zajęciach, która będzie sprzyjała ekspresji, inwencji i twórczej pomysłowości uczniów. Wychowankom należy zapewnić odpowiednią dawkę swobody, gdzie nauczyciel będzie zachęcał, inspirował, podsuwał pomysły, wzbudzał ciekawość, jednocześnie zezwalając uczniom na samodzielne poszukiwania. Niezwykle istotna jest tutaj umiejętność nawiązywania kontaktu oraz komunikowania się z dziećmi. Ponad to, by nauczyciel wyzwalał i rozwijał twórczą aktywność swoich uczniów, najpierw sam musi wykazać się twórczą inicjatywą. Taki nauczyciel przejawia postawę otwartości, przychylności oraz aprobaty, stara się także wprowadzać do swojej pracy innowacje i udoskonalenia, które wzbogacają proces kształcenia i pobudzają aktywność dzieci i młodzieży.

W celu rozwijania u dzieci ich aktywności twórczej należy sięgać po różnorodne techniki oraz formy działalności, takie jak na przykład techniki Celestyna Freneta, metody Marii Montessori czy też metody ośrodków zainteresowań Owidiusza Decrolyego. Nauczyciel do swojego warsztatu pracy powinien również wprowadzać alternatywne koncepcje edukacyjne, których celem jest przezwyciężenie percepcyjno - odtwórczych form aktywności dziecka na rzecz form percepcyjno - innowacyjnych. Pozytywna zmiana procesu kształcenia wymaga nieustannych refleksji, których wynikiem będą przemiany i udoskonalenia.

Informacje zawarte w pracach dziecka

Na gruncie psychologii opracowanych zostało wiele metod służących wnioskowaniu na podstawie wytworów działalności dziecka o aspektach jego psychicznego rozwoju; na przykład, rysunki dzieci wykorzystywane mogą być w celu:

    • oceny poziomu umysłowego dziecka
    • oceny jego osobowości
    • wykrywania anomalii w zakresie rozwoju ruchowego
    • wykrywania leworęczności
    • wykrywania różnego rodzaju zaburzeń analizatorów

Natomiast analiza konstrukcji z klocków może dostarczyć informacji na temat intelektualnego rozwoju dziecka, stosowanych przez niego strategiach rozwiązywania problemów czy też na temat ewentualnych zaburzeń osobowości.

Bibliografia:

  • Kwieciński Z., Śliwerski B., Pedagogika. Podręcznik akademicki, Warszawa 2004
  • Łobocki M., Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 1999
  • Przetacznik-Gierowska M., Makiełło-Jarża G., Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, Warszawa 1985