Istotną cechą charakteryzującą dojrzewanie jest poprawa stanu każdej z funkcji poznawczych, czyli głęboki rozwój umysłowy. Mnóstwo psychologów zajmowało się problemem tzw. skoku pokwitaniowego podczas rozwoju umysłu. Po odbyciu wielu badań naukowcy zgodnie twierdzą, że w rozwoju umysłowym zauważalny jest rażący skok pokwitaniowy u osobników płci żeńskiej, gdyż u chłopców występuje w zdecydowanie słabszym nasileniu.

Znalazło także potwierdzenie przypuszczenie o odmiennym tempie rozwoju u dziewcząt i chłopców. Jednostki szybciej rozwijające się psychicznie mają wyraźniej zaznaczony wyżej omawiany skok, niż osoby o wolniejszym toku rozwoju.

Istotny jest fakt pojawienia się trendu sekularnego w zakresie rozwoju psychicznego.

A. Sikora i Z. Włodarski zestawili ze sobą dwa pokolenia młodzieży. Młodzież obecna wykazała wyższy współczynnik inteligencji niż osoby należące do poprzedniego pokolenia. Największe różnice ukazało słowno- logiczne rozumowanie. Włodarski trafnie napisał, że "obecnie dzieci wyprzedzają wyraźnie swoimi zainteresowaniami rówieśników z poprzednich pokoleń".

1. Uwaga.

Procesy spostrzegania nierozerwalnie łączą się z procedurą skupiania uwagi. Ogólnie rzecz biorąc uwaga jest nieodłącznie powiązana z każdym z elementów psychicznych: spostrzeganiem, obserwowaniem, zapamiętywaniem, myśleniem, a co za tym idzie jest konieczna w pracy szkolnej wychowanka. Okres dorastania sprawia, iż staje się ona większa, bardziej obszerna objętościowo. Następuje rozwój procesów metaloznawczych, dzięki zastanowieniu się nad własnym postępowaniem. To wszystko pozwala młodzieży skutecznie pochłaniać wiedzę. Nie wolno zapomnieć, że w początkowym etapie dojrzewania uwaga zwykle jest niestabilna. Na przestrzeni lat uwaga podlega nieustannemu rozwojowi i zaczyna być zdolna do koncentracji, wytrzymałości i przerzutności. Istotne dla rozwoju uwagi jest własne działanie ucznia.

2. Spostrzeżenia.

We zestawieniu z wcześniejszym stadium rozwoju, spostrzeżenia u dorastającej młodzieży stoją na coraz wyższym poziomie. Zyskują szczegółowość, precyzje, wielokierunkowość i bardziej świadome ukierunkowanie. Takie zmiany zachodzą pod wpływem udoskonalania zmysłów, które zaczynają wchodzić w szczytową fazę rozwoju. Poza tym ulepszona uwaga dowolna i efektywniejsze myślenie sprawia, że zarówno analiza, jak i synteza rzeczywistości staje się dla ans o wiele prostsza. Obserwacja staje się najczęstszym z rodzajów spostrzegania. Dzięki rozwiniętym procedurom myślowym jest ona ukierunkowana na dany obiekt, zaplanowana i prowadzona systematycznie.

Rozwój spostrzeżeń oraz wyobrażeń i pojęć przestrzennych oraz czasowych modyfikuje orientowanie się w czasoprzestrzeni.

3. Pamięć.

Czas dojrzewania uaktywnia w dużej mierze pamięć logiczną. Pamięć mechaniczna wciąż podlega powolnemu rozwojowi. Jeśli występuje konieczność zapamiętania jakiegoś tekstu młody człowiek zrobi to jednak o wiele szybciej niż dziecko. Mimo to odwraca się funkcja tych pamięci. Intensywnemu rozwojowi podlega myślenie abstrakcyjne, w związku z czym szybciej zapamiętujemy materiał zrozumiany przez nas.

Na początku okresu dorastania klarownie rosną możliwości pamięci sensownej. M. N. Szardakow wyznacza 13 rok życia jako ten przełomowy.

Badaczka polska, A, Górecka (pod kierownictwem prof. Kreutza) zajmując się tematyką pamięci sensownej, wykazała, że dzieci zaliczają skok w obszarze tej pamięci w V klasie.

Etapowo rośnie (od 11 do 12 lat) ilość możliwych do zapamiętania słów abstrakcyjnych. Od klasy V większą prędkość osiąga zapamiętywanie materiału abstrakcyjnego niż materiału rzeczowego.

Ewolucja procesów myślenia nierozerwalnie łączy się z rozwojem mowy. Ujmowanie zaobserwowanych zjawisk procesów słowa, czyli tzw. werbalizacja z wiekiem odgrywa coraz bardziej znaczącą rolę.

Specyficzna zjawiskiem czasie dorastania jest zamiana pamięci mimowolnej w pamięć dowolną. Większa ilość zapamiętywania dowolnego obserwowalna jest już zjawiskiem VI klasie, a wymownie rośnie zjawiskiem klasie VIII.

Kluczową wagę dla rozwoju procesów pamięciowych posiadają metody, za pomocą których pracuje się w szkole. Wybór odpowiednich metod potrafi wykształcić pamięć logiczną, która przejawia się w częściowym rozpatrywaniu materiału, odnalezieniu celu kodowania w pamięci i odszukania logicznego sensu przedstawionego materiału. Poza tym liczy się umiejętność spojrzenia na zapamiętane treści krytycznym okiem, próba kojarzenia ich z posiadanymi już informacjami i rozłożenie ich na części o podobnym znaczeniu. Trzeba umieć znaleźć w nich podstawowe przesłanki, umieć uogólnić i usystematyzować wiadomości. Niewłaściwe metody pracy i rezygnacja z wyżej zaprezentowanych operacji jest powodem ugruntowywania się złych nawyków korzystania z pamięci mechanicznej.

Myślenie.

Nieopisywalne wręcz znaczenie w rozwoju umysłowym młodych ludzi mają procesy myślenia. Coraz łatwiej jest im analizować i dokonywać procesów syntezy, myśleć w sposób abstrakcyjny i logiczno- dedukcyjny. Uczniowie powoli przyzwyczajają się myśleć w kategoriach abstrakcyjnych, z wielką korzyścią dla ich wyobraźni. Nacisk kładziony jest na wymagania stawiane wychowankom przez programy szkolne.

Już J. Piaget pokazał jak ogromne modyfikacje mają miejsce pomiędzy 12 a 18 rokiem życia. Odmiennie niż w przypadku dzieci w wieku 8-11 lat (etap operacji konkretnych) młodzi ludzie zaczynają opiniować, wystawiać własne sądy i wysnuwają wnioski z ich związków.

Faza operacji formalnych pomaga młodzieży wykroczyć poza zakres obecnych obserwacji. Nie myśli się już o tym co jest aktualnie, lecz o tym, co mogłoby nastać. W tym czasie rozpoczyna się długotrwały proces (12-17/18 r.ż.) przekształcenia myślenia w hipotetyczno- dedukcyjne, które to odznacza się możliwością użytkowania spójnego układu operacji. Swą formę zmienia też sposób rozwiązywania zadań i młodzież przyjmuje świeże nastawienia w stosunku do trudności.

Młodzi ludzie starają się odkryć prawdę najwyższą, ukrytą za faktycznym stanem rzeczy. Ich zainteresowanie budzi wątpliwość czy zatwierdzony fakt tożsamy jest z wiedzą. Poszukują uniwersalnych praw rządzących światem. Młody człowiek nie ogranicza się tylko do mierzenia, podziału, liczenia, szeregowania, lecz posługuje się bardziej całościowymi pojęciami, odkrywa związki łączące je i weryfikuje ich stabilność.

Dzieci w wieku 13-14 lat mają problemy z realizacją skomplikowanego systemu operacji, gdy pozbawione są odniesienia do rzeczy konkretnych. Dopiero, gdy osiągną 16, 17 lat rozumują za pomocą formalnych operacji, używając całego ich powiązanego systemu.

Myślenie logiczne wzbogaca młodzież o zmysł krytycyzmu tak specyficznego dla tegoż okresu życia. Ocenom podlegają zarówno bliscy, jak i nieznajomi ludzie, realne wydarzenia i wyimaginowane zjawiska.

Młodzi z łatwością dostrzegają niezgodności pomiędzy czynami ludzkimi a wygłaszanymi przez nich prawidłami, miedzy stroną teoretyczną, a działaniem praktycznym, wreszcie między nauką i wierzeniami religijnymi. Zgromadzone wiadomości o zasadach, na jakich działa świat dają młodym ludziom wiele do myślenia i poddawane są ciągłej analizie. Szukają oni w nich antagonizmów poddają w wątpliwość, by odnaleźć prawdę najwyższą. Narastający krytycyzm, dynamizm umysłowy i frustracje spowodowane różnicami w zamysłach i czynach ludzkich wywołują liczne zaciekłe dysputy i dociekania myślowe. Coraz częściej zaczynają korzystać z dorobku kultury i nauki poszerzając swoją wiedzę, pogłębiając zainteresowania i wyrabiając swoją specjalizację.

Wyobraźnia i fantazja.

Wyobraźnia wyraża się poprzez marzenia i aktywność twórczą młodzieży. Połączone jest to z rozwojem hipotetyczno- dedukcyjnego myślenia, które daje możliwość wymknięcia się aktualnym problemom i snucia idealistycznych marzeń o lepszej przyszłości. Dodatkowo fantazje młodzieży powiązane są nierozłącznie z ich emocjonalnym nastawieniem do życia. To właśnie emocje i uczucia są ich źródłem, inspirują coraz to nowe wyobrażenia. Z tego powodu większość pragnień młodych osób przybiera charakter kompensacyjno- życzeniowy. Ich fantazje obracają się wokół popularności, wielkich uczuć, ciekawych przygód i wędrówek oraz lepszego stanu rodzinnego i społecznego, jednak zależne są one od warunków życia, ambicji i potrzeb, które zostały zaniedbane. Marzenia koloryzowane są poprzez czasopisma, filmy i inne środki niosące wiadomości o rzeczywistości, w której żyjemy. Młodzi ochoczo próbują przelewać swoje fantazje na papier, często piszą wiersze, pamiętniki, dzienniki lub opowiadania. Odczuwają głęboką potrzebę ekspresji, uzewnętrznienia swoich silnych i labilnych stanów emocjonalnych.