Aktywność poznawcza, to proces zawierający w swojej definicji takie pojęcia jak: myślenie, mówienie, zapamiętywanie oraz procesy sensoryczne i percepcyjne. Są to wszystkie te czynności, które człowiek, nabywa podczas swojego rozwoju i te czynności, które są mu konieczne i potrzebne do funkcjonowania oraz orientacji w środowisku, w jakim się otacza. Są one warunkiem zdobywania i przetwarzania, przez jednostkę informacji i wiedzy, możliwości uczenia się oraz porozumienia z otoczeniem. Dzięki nim, każdy z nas buduje własne wyobrażenia o sobie i świecie, w którym przyszło mu żyć. Etymologii słowa należy się doszukiwać w łacinie, gdzie określenie "poznawcze" oznacza po prostu "wiedzieć".

Aktywność poznawcza bazuje przede wszystkim na procesach sensorycznych i percepcyjnych, które stanowią podstawę nabywania wiedzy. Procesy sensoryczne to procesy odbioru sygnałów dopływających do nas z otoczenia lub naszego własnego ciała, a ich odbiór odbywa się w tak zwanych analizatorach.

Sygnały przez nas odbierane to nic innego jak bodźce, które cechuje pewna ilość informacji. Te złożone niosą ze sobą więcej informacji, a pojedyncze są nośnikami mniejszych informacji. Odbiór tych pierwszych nazywamy odbiorem wrażeń, natomiast tych drugich, czyli bardziej złożonych, percepcją lub spostrzeganiem. Niestety współczesne czasy przynoszą nam nadmiar informacji lub po prostu szum, z którego trzeba nauczyć się wyłapywać to, co jest informacją, lub z nadmiaru informacji wyłapywać to, co dla nas najistotniejsze. Proces ten nazywa się detekcją sygnałów.

Wracając do procesu spostrzeżenia, należy też zauważyć, że dotyczy ono odbioru sygnałów stanowiących zmysłowe reprezentacje rzeczywistości, których nie można podzielić na poszczególne fragmenty, na przykład: spostrzeżenie twarzy wśród innych towarzyszących jej bodźców czy wychwycenie melodii, której towarzyszą jeszcze inne dźwięki w tle.

Dokładniejsze badania doprowadziły psychologów do uznania dwóch poziomów procesu percepcji (spostrzegania). Są nimi:

  • Poziom figuralny, inaczej czuciowo - ruchowy, lub sensomotoryczny, który wyodrębnia figury i symbole, stanowiące całość w sensie czasowo - przestrzennym, na przykład: rytmy, kształty, punkty, kąty, itp.
  • Poziom semantyczno - operacyjny, inaczej znaczeniowo - czynnościowy, który wyodrębnia konkretne znaczenie symboli, jak na przykład: zdarzenia, sytuację, osoby i rzeczy.

Najwyższą i najdoskonalsza formą poznania jest proces myślenia, który pozwala na tworzenie nowych informacji na podstawie starych. Myślenie według psycholog Rudkowskiej to: przetwarzanie informacji zawartych w spostrzeżeniach, reprezentacjach umysłowych (myślach) takich jak wyobrażenia i pojęcia.

Inny znany psycholog, Józef Kozielecki, podaje, że czynność myślenia jest łańcuchem operacji umysłowych, za pomocą, których przetwarzamy informacje zakodowane w spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach.

Taki punkt widzenia przedstawia jednak tylko typ myślenia ukierunkowanego - posiadającego początek i koniec, nastawionego na rozwiązanie jakiegoś problemu, jest to myślenie przekształcane przez operacje umysłowe, mające dać rozwiązanie danego problemu.

Natomiast Rudkowska podkreśla jeszcze istnienie innego typu myślenia zwanego, myśleniem asocjacyjnym, które polega na swobodnym kojarzeniu myśli i układaniu ich w sekwencje, co często zachodzi niezależnie od bodźców, jakie do ans dochodzą z otoczenia. Jedną z odmian takiego myślenia są miedzy innymi marzenia senne.

Z pojęciem myślenia i jego kształtowania się w toku rozwoju psychicznego jednostki, wiąże się tez pojęcie doskonalenia rozpoznawania obrazów, co nawiązuje do procesów percepcyjnych. W początkach naszego życia, nie posiadamy jeszcze tak rozwiniętych procesów myślenia by umieć wyodrębnić podczas analizy cech danego przedmiotu, wszystkich szczegółowych cech, a jeżeli się nam to uda to nie potrafimy powiązać ich w całość. Jest to spostrzeganie zarazem szczegółowe i globalne. Skrajnym przejawem takiego spostrzegania jest synkretyzm, łatwo zauważalny u bardzo małych dzieci, na przykład, gdy podnoszą do ust cały talerzyk z pokarmem, co świadczy o braku rozróżniania przedmiotów, które występują razem.

Rozwój percepcji może dziecko ćwiczyć, co prowadzi do wyrobienia u niego obserwacji i korygowania oraz ciekawości poznawczej.

Kolejnym rodzajem procesów poznawczych, są procesy pamięciowe. Pamięć jest to hipotetyczny system kodujący i przechowujący informacje odbierane lub wytworzone przez jednostkę. W wyniku systemu pamięciowego, można wyodrębnić trzy fazy, zwane tez procesami pamięciowymi. Są to:

  • Zapamiętywanie - to kodowanie, rejestrowanie w pamięci odebranych informacji lub form zachowania się.
  • Przechowywanie - to utrzymywanie w pamięci powstałego zapisu
  • Odtwarzanie - to aktualizacja tego, co zostało zapisane i przechowane.

Innymi rodzajami procesów poznawczych, które jednak wywierają istotny wpływ na aktywność poznawczą, są: inteligencja, komunikacja interpersonalna czy twórczość własna. Także zdolność porozumienia się, oparta na języku i mowie, jest ważną składową w aktywności poznawczej, poprzez ustne wyrażanie wiedzy, dyskusje i zadawanie pytań.

Wraz z wykształcaniem się i rozwojem nauki, jaką jest psychologia rozwoju człowieka, pojawiały się liczne pytania i wątpliwości, z których najważniejsze to kwestia zmian w aktywności poznawczej, w raz z rozwojem człowieka i jego wiekiem, oraz czynniki warunkujące te zmiany.

W tych kwestiach, oraz na polu ogólnym nauki, jaką stała się psychologia, niezaprzeczalnym autorytetem cieszył się Jan Piaget - szwajcar, łączący psychologie z wykształceniem biologicznym. Jego zainteresowania dotyczyły głównie myślenia, zwłaszcza procesu rozwiązywania problemów, logiki, oraz procesów percepcyjnych i pamięci. Z racji jego dokonań i szerokiej gamie badań na polu psychologii rozwojowej człowieka, oraz włączenia pojęcia poznania w badaniach nad rozwojem dziecka, został powszechnie uznany za najwybitniejszego twórcę psychologii rozwojowej dwudziestego wieku.

Piaget prowadził liczne badania, obserwacje dzieci oraz rozmowy, testy czy ankiety, co dało mu podstawy do stworzenia pewnych teorii wyjaśniających zachowanie dzieci i przebieg ich aktywności poznawczych. Początkowo opisał on rozwój poziomów intelektualnych u dzieci. Pokazał, w jaki sposób dziecko opisuje świat, który go otacza, przez tworzenie pojęć, oraz jak te pojęcia tworzy.

Stwierdził on w swoich badania, że dzieci niezależnie od tempa rozwojowego, które może być różne w zależności od predyspozycji biologicznych, posiadają tez rytm rozwoju, który przejawia się przechodzeniem przez kolejne stadia rozwojowe w określonym wieku i w miarę równomiernie. Jeżeli rozwój psycho - motoryczny jest wyraźnie nierównomierny, rozwój taki nazywamy rozwojem dysharmonijnym.

Piaget mówiąc o rozwoju dziecka wyróżnił takie stadia jak:

  1. Sensoryczno - motoryczne
  2. Przedoperacyjne
  3. Operacji konkretnych

W pierwszym roku życia, nazywanym niemowlęctwem, aktywność poznawcza jest stosunkowo mała. Zmienia się to wraz z coraz większa wrażliwością sensoryczną i coraz krótszymi okresami czuwania. Receptory, analizatory zaczynają reagować na bodźce ze środowiska zewnętrznego, ale tylko te z niewielkiej odległości. Około trzeciego do piątego miesiąca życia, dziecko posiada widzenie tzw. binokularne, co oznacza widzenie głębi. Zmienia się to około trzynastego miesiąca jego życia, gdy ostrość wzroku dorównuje ostrości osoby dorosłej. Aktywność poznawcza w sensie motorycznym, przejawia się głównie przez przejmowanie różnych pozycji ciała, przemieszczanie się w przestrzeni, zwane inaczej ruchami lokomocyjnymi, oraz przemieszczanie jednych części ciała w stosunku do drugich.

Także już w okresie niemowlęctwa, możemy mówić o zaczątkach inteligencji - zwanej inteligencja sensoryczno - motoryczną. Przejawia się ona w czynnościach eksploracyjnych dziecka - mających prowadzić do zdobycia nowych informacji i gromadzenia doświadczeń poznawczych.

Głównym jej przykładem jest intencjonalne chwytanie przedmiotów:

  • Miedzy 4 - 5 miesiącem życia, brak precyzji i umiejętności manipulacji. Wyróżnia się chwyty:

1. Łokciowo - dłoniowy

2. Jednoręczny, dłoniowy prosty

3. Dłoniowy prosty, nakładkowy, czyli małpi

  • 6 - 7 miesiąc, umiejętność manipulacji
  • 8 - 10 miesiąc, duża precyzja i manipulacja, następuje stadium chwytu obcęgowego.

Wraz z rozwojem manipulacji przedmiotami przez dziecko, wyróżnia Piaget:

1. Manipulację niespecyficzną - taką, której czynności nie są dostosowane do specyfiki przedmiotu

2. Manipulację specyficzną - taką, podczas której dziecko uwzględnia budowę, strukturę przedmiotu, a ruchy są adekwatne do przedmiotu.

Uważał Piaget, że czynności eksploracyjne zależą od pewnych czynników, takich jak: atrakcyjność przedmiotu, doświadczenie już zdobyte, wiek, płeć dziecka, temperament. Ponadto, także silne więzy emocjonalne, stanowią podstawę aktywności badawczej dziecka. W wyniku czynności eksploracyjnych, dziecko uczy się także nie reagować na stale powtarzające się bodźce, czyli na te, po których nie następuje wzmocnienie. Uczy się selektywności uwagi, wybiórczości i kumulacji informacji o otaczającym je świecie, rzeczywistości. Nauka przekształcania tej rzeczywistości to równocześnie nauka działania zgodnie z przeznaczeniem przedmiotów. W ten sposób dziecko kształtuje swoją nową reprezentację świata fizycznego i otaczającego. Cały ten proces zwie się habituacją.

W okresie po niemowlęcym, inaczej wczesnego dzieciństwa, rozwój psycho - ruchowy jest coraz intensywniejszy. Około drugiego roku życia następuje wydłużenie kroku, lepsza koordynacja, zanikanie ruchów zbędnych, oraz niższe unoszenie stóp. W trzecim roku życia samodzielność dziecka jest już na tyle duża, że dociera ono do wszystkich interesujących je miejsc. W ten sposób czynności związane z aktywnością poznawczą, stają się dużo łatwiejsze.

Drugi rok życia, to dalszy rozwój manipulacji specyficznej, podczas której dziecko dostraja swoje ruchy do wielkości i specyfiki przedmiotów. Zaczyna się okres naśladownictwa dorosłych, przejawiający się miedzy innymi w posługiwaniu się przedmiotami codziennego użytku.

Jest to także okres, w którym dynamicznie rozwija się inteligencja sensoryczno - motoryczna. Wyraża się ona w umiejętności przekształcania reakcji odruchowych w czynności psychiczne, zwane asymilacjami:

  • Asymilacja funkcjonalna, kiedy dziecko dzieli przedmioty na klasy, według pewnych schematów.
  • Asymilacja uogólniająca, gdy dziecko odkrywa związek między pewnymi wydarzeniami w otoczeniu a przeżywaniem przyjemności.
  • Asymilacja różnicująca, kiedy odkrywa relację między elementem oznaczającym i oznaczanym.

W dalszym stadium inteligencji senso - motorycznej, około drugiego roku życia, dziecko zaczyna rozumieć funkcje symboliczną różnych przedmiotów. Ma zdolność przywoływania przedmiotów i zjawisk nieobecnych, za pomocą znaków i symboli. Około trzeciego roku życia, nabywa wiedzę na temat swoich stanów mentalnych, co zwane jest "dziecięcą teorią umysłu". Jest to zdolność do myślenia o rzeczach nieobecnych, o możliwych zdarzeniach, jest to także mówienie o przeszłości oraz planowanie przyszłości. Czwarty rok życia dziecka, przynosi rozumienie pojęcia aktywności umysłowej. Dziecko zaczyna sobie zdawać sprawę, że umysł jest sumą stanów psychicznych, pragnień, myśli, reprezentacji świata. Wie, że umysł aktywnie produkuje stany mentalne, co w konsekwencji prowadzi, do rozumienia przez nie takich czynności i ich wymowy jak żartowanie, mówienie metaforami czy kłamanie.

Kolejny czynnik, który rozważając aktywność dziecka, trzeba omówić to rozwijanie się umiejętności mowy i komunikacji.

  • 1 rok życia - to wypowiedzi głównie jednowyrazowe, czyli tak zwane Holofazy, dziecko w tym stadium rozwoju zna około czterech, pięciu słów.
  • Do 6 roku życia - dziecko opanowuje miedzy 9 - 10 nowych słów dziennie. Najczęściej dotyczą one znanych i często używanych przedmiotów lub czynności, w tej fazie przewaga jest zwłaszcza funkcji ekspresywnej - wyrażania uczuć - oraz impresywnej - wywarcie wpływu - nad symboliczną.
  • 1,5 - 2 rok życia - to etap przejściowy, od gaworzenia do stadia wyrazu, charakterystyczna dla niego jest mowa autonomiczna, czyli słabo zróżnicowana, właściwa dla danego dziecka i zrozumiała tylko dla najbliższego otoczenia, są to wyrazy o uproszczonym znaczeniu, często wypowiadane bardzo niewyraźnie.
  • 3 rok życia - to przede wszystkim okres używania przez dziecko tzw. zlepek wyrazowych i zestawień.

Po tych etapach dziecko zaczyna tworzyć coraz częściej struktury łańcuchowe, które charakteryzuje dużo wyrazów, oraz chęć przekazania przez dziecko wielu informacji na raz, przez co często brak w jego wypowiedzi logicznego powiązania wyrazów. W toku nauki mowy dziecko uczy się przede wszystkim przysłuchując najbliższemu otoczeniu i czerpie z niego tzw. wzory artykulacyjne. Są to wzory przejmowane od dorosłego, dlatego w takim stadium rozwoju naszego dziecka, należy mówić wolno i wyraźnie, ale normalnie. Dzięki takiej nauce zasób słów naszego dziecka, szybko się wzbogaca, zarówno tych w słowniku biernym, czyli wyrazów, które dziecko rozumie, jak i czynnym, czyli tych, którymi się posługuje.

Ponadto w toku rozwoju mowy, dziecko wspomaga się wyrazami dźwiękonaśladowczymi, czyli onomatopejami. Przed trzecim rokiem życia dziecko operuje około 30o słowami. Jest to tez mowa o charakterze sympraktycznym, czyli sytuacyjnym, dotyczącym sytuacji, czynności aktualnie wykonywanej.

Po trzecim roku życia, słownik dziecko to już koło 1000 - 1500 słów. Mowa charakteryzuje się już lepszą formą zdań, miedzy innymi pod względem gramatycznym. Dostrzega się w zdaniu orzeczenie i podmiot, na końcu zaś przymiotniki. Mowa z czasem zaczyna nabierać funkcji symbolicznej, co obserwuje się przez na przykład: zalążki mowy opowieściowej, w zabawie, w rysunku, wyobrażeniach.

W dalszym rozwoju dziecka, miedzy innymi w okresie przedszkolnym, następuje jego interioryzacja i intelektualizacja uczuć, oraz dalsze kształtowanie procesów percepcyjnych. Miedzy innymi dziecko zaczyna rozpoznawać, co jest pismem a co nie, figury geometryczne itp. Rozwijają się też w nim zdolności analityczno- syntetyczne oraz dojrzałość szkolna.