Znacznym ułatwieniem okazałoby się wyobrażenie, iż w tym czasie system gospodarki towarowo-pieniężnej chłopów zanika. Pomimo tego, iż stan chłopski, co prawda osiągając niższe profity, miał swój udział w dogodnej stabilizacji cenowej, to do połowy XVI w. można zauważyć stały jego rozrost gospodarczy. Po części powodem tego było wprowadzenie nowych technik gospodarowania rolniczego, takich jak: poszerzenie zakresu pługu, kosy wprowadzonej do współpracy z sierpem w okresie żniwiarskim, a ogólnie większego wprowadzania części do maszyn rolniczych.
Renta pieniężna była jeszcze na początku wieku XVI głównym elementem tej gospodarki na większej ilości obszarów Rzeczypospolitej. Przeważnie była łączona z podatkami płaconymi w dobrach naturalnych. Chłopi posiadający większy majątek w tym czasie z chęcią brali się za gospodarowanie znaczących pustych terenów. Istniały obszary wiejskie, na których stan chłopski nadal dokonywał procesów osadniczych. To także chłopi wprowadzili proces gospodarowania obszarów, które nie widziały pracy ludzkiej. To wiek XVI zapoczątkował osadnictwo oleskie. Proces gospodarczy przy owym fakcie był wszechstronnie zróżnicowany, ponieważ poza uprawą zbóż, nakładano nacisk na hodowlę. Przy wołach, krowach czy koniach, dużą wartość posiadanej hodowli odgrywały także świnie oraz owce. W wyniku tego chłopska sytuacja gospodarcza posiadała mocne fundamenty. Stan chłopski posiadał majątki pozwalające użyczać pieniędzy stanowi szlacheckiemu, czy też stając do udziału w dużych handlach.
Pozycja chłopa zmniejszyła się w czasie drugiej połowy XVI w., w momencie, gdy obraz folwarku pańszczyźnianego stawał się coraz bardziej powszechniejszy. Domostwo gospodarcze chłopa zmniejszyło się do zaledwie wielkości ¼ czy ½ łana. Relacje rynkowe również stawały się coraz słabsze. Samodzielne chłopskie gospodarowanie niwelowała tak powszechniejsza i zwiększona pańszczyzna, jak i ostrzejsze poddaństwo, które było akceptowane postanowieniem państwowych władz, mówiącym o kompletnym braku ingerowania w sytuację pomiędzy szlachtą, a poddanymi.
