I. Pojęcie bezrobocia

Od dłuższego już czasu w gospodarce mamy do czynienia ze zjawiskiem bezrobocia. Oznacza to taką sytuację na rynku pracy, w której podaż siły roboczej przewyższa popyt na nią, zgłaszany przez pracodawców. Innymi słowy w sytuacji bezrobocia istnieje część osób w wieku produkcyjnym i zdolnych do pracy, które chciałyby podjąć pracę przy stawkach wynagrodzenia istniejących na rynku, ale nie mogą jej znaleźć. Bezrobocie oznacza więc stan nierównowagi na rynku pracy.

Zagadnieniami związanymi z rynkiem pracy i prawami pracowników zajmuje się Międzynarodowa Organizacja Pracy. To właśnie MOP stworzyła definicję bezrobotnego, wykorzystywaną właściwie w całej Europie do celów statystycznych (badania w ramach Eurostatu). Zgodnie z tą definicją za bezrobotnego uznaje się taką osobę, która w tygodniu, w którym dokonywano badania, nie wykonywała pracy zarobkowej dłużej niż przez jedną godzinę.

Bezrobocie jest zjawiskiem wielowymiarowym i złożonym, co sprawia, że można je rozpatrywać z różnych punktów widzenia. W skali mikroekonomii bezrobocie jest rozumiane jako sytuacja utraty pracy przez osobę na skutek niedostatecznych umiejętności bądź kwalifikacji, które umożliwiłyby utrzymanie pracy lub zdobycie nowej. Przyjmując ten punkt widzenia należy uznać, że brak pracy jest indywidualnym problemem. Miejsca pracy są, ale ludziom brakuje odpowiedniego wykształcenia i umiejętności do ich objęcia.

W skali makro bezrobocie rozpatrujemy jako sytuację, w której liczba osób pozostających bez pracy jest spora i dotyczy pewnego obszaru geograficznego, przez co może wpływać na kondycję całej gospodarki. W związku z tym problemy związane z bezrobociem również są rozpatrywane również w ujęciu makroekonomii. Skutkuje to podejmowaniem decyzji dotyczących walki z bezrobociem na szczeblu państwowym (m.in. organizacja ogólnokrajowych programów restrukturyzacyjnych, opracowywanie systemów podatkowych promujących pracodawców, zapobieganie zwolnieniom grupowym, system zasiłków itp.)

II. Rodzaje bezrobocia

Rozróżnia się kilka kryteriów podziału bezrobocia.

Ze względu na przyczynę wywołującą bezrobocie wyróżniamy:

1. bezrobocie frykcyjne - jest skutkiem naturalnego ruchu na rynku osób zatrudnionych; dotyczy osób pozostających bez pracy przez krótki okres z powodu zmiany miejsca pracy, zmiany zawodu, wchodzenia absolwentów na rynek, powrotu do pracy po przerwie (np. z powodu urlopu macierzyńskiego) itp.; przyjmuje się, że jest oznaką "zdrowej" gospodarki;

2. bezrobocie technologiczne - jest skutkiem postępu technicznego oraz unowocześniania produkcji, prowadzących do eliminowania czynnika ludzkiego z procesów produkcyjnych; występuje w sytuacji słabego rozwoju gospodarczego, skutkującego wprowadzaniem inwestycji, mechanizacji i modernizacji procesów przy jednoczesnym ograniczaniu zatrudnienia;

3. bezrobocie strukturalne - jest efektem niedostosowania struktury podaży zasobów ludzkich i popytu na nie; pojawia się w sytuacji zmian restrukturyzacyjnych i transformacji gospodarki przy jednoczesnym opóźnieniu odpowiadających im zmian w szkolnictwie; może być wywołane ograniczonymi zasobami kapitału, które umożliwiłyby pełne zatrudnienie siły roboczej;

4. bezrobocie koniunkturalne - związane jest z występowaniem cykli koniunkturalnych, w fazie spadku i recesji gospodarczej zmniejsza się jest popyt globalny, co wywołuje konieczność ograniczenia zatrudnienia; tego rodzaju bezrobocie spada, kiedy następuje wzrost gospodarczy i zdolności produkcyjne przedsiębiorstw mogą być pełniej wykorzystane;

5. bezrobocie sezonowe - dotyczy działalności/branż cechujących się sezonowością popytu bądź podaży (np. rolnictwo, turystyka), wahania te są uzależnione od pór roku lub warunków pogodowych.

Biorąc pod uwagę okres pozostawania bez pracy rozróżniamy:

1. bezrobocie krótkookresowe - pozostawanie bez pracy przez okres nie przekraczający 3 miesięcy;

2. bezrobocie średniookresowe - brak zatrudnienia trwa przez okres od 3 do 6 miesięcy;

3. bezrobocie długookresowe - występuje w sytuacji, kiedy brak pracy trwa od 6 do 12 miesięcy;

4. bezrobocie długotrwałe (zwane chronicznym) - dotyczy osób nie mogących znaleźć pracy przez ponad rok; uznaje się je za najbardziej niekorzystne i niebezpieczne dla gospodarki, ponieważ wywołuje negatywne skutki w niemal wszystkich sferach życia.

Ze względu na fakt rejestracji bezrobotnego wyróżnia się:

1. bezrobocie rejestrowane - dotyczy osób, które nie posiadają pracy i są zarejestrowane w urzędach pracy oraz posiadają cechy określone w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy;

2. bezrobocie ukryte - obejmuje osoby, które nie chcą lub nie mogą się zarejestrować w urzędach pracy, ponieważ nie spełniają wszystkich kryteriów określonych w ustawie; związane jest z sytuacją nadzatrudnienia (tzn. wykonywana praca wydaje się być zbędna, a zmniejszenie zatrudnienia nie wpływa na wielkość produkcji) i najczęściej dotyczy rolnictwa.

III. Przyczyny bezrobocia

We współczesnej gospodarce wyróżnić można wiele przyczyn występowania bezrobocia. Do najczęstszych zalicza się:

1. niedostosowanie struktury podaży pracy do popytu zgłaszanego przez pracodawców;

2. procesy restrukturyzacyjne w gospodarce, eliminowanie niektórych działalności

3. spadek produkcji z powodu ograniczonego popytu na określone towary/usługo;

4. niedoskonała informacja na rynku pracy o wolnych stanowiskach pracy;

5. niedostosowany sposób i kierunki kształcenia do wymagań rynku;

6. nadmierne obciążenia fiskalne pracodawców;

7. słaba mobilności pracowników i osób poszukujących pracy;

8. przeniesienia produkcji do innego miasta/województwa;

9. automatyzacja procesów produkcji, zmiany technologiczne, eliminujące pracowników z procesów produkcji.

IV. Skutki bezrobocia

Do głównych następstw bezrobocia należą:

1. niepełne zatrudnienie czynnika produkcji, jakimi są zasoby ludzkie;

2. spadek dochodów społeczeństwa, skutkujący ograniczaniem globalnego popytu;

3. spadek kwalifikacji i zanikanie umiejętności u osób pozostających przez dłuższy czas bez pracy, konieczność przekwalifikowania się bezrobotnych;

4. zwiększone wydatki budżetu państwa przeznaczane na utrzymanie osób bezrobotnych oraz instytucji zajmujących się pomaganiem im (m.in. koszt wypłacanych zasiłków, zapewnienie ubezpieczenia społecznego osób pozostających bez pracy, wydatki związane z dokształcaniem i przekwalifikowaniem bezrobotnych, organizacja usług pośrednictwa pracy itp.);

5. zagrożenie patologiami społecznymi - uzależnienia, przestępczość, zjawiska dziedziczenia biedy i bezrobocia;

6. marginalizacja społeczna osób bezrobotnych, degradacja psychiczna związana z utratą poczucia własnej wartości i poczuciem apatii.

Bezrobocie jest uznawane za niekorzystne zjawisko w gospodarce, jednak jego następstwa są znacznie groźniejsze w sferze społecznej.