Motyw wojny w literaturze po 1945 roku („Medaliony” Zofii Nałkowskiej, „Opowiadania” Tadeusza Borowskiego, „Inny świat. Zapiski sowieckie” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego)

W literaturze powojennej zauważa się tendencję do pisania prozy. Są to głównie wspomnienia dotyczące pobytu w niemieckich lagrach i sowieckich łagrach, do których możemy zaliczyć m.in. "Medaliony" Zofii Nałkowskiej, "Opowiadania" Tadeusza Borowskiego oraz "Inny świat. Zapiski sowieckie" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.

Style prozatorskie po 1945 roku:

- styl reportażowy

- styl realistyczny

- powieść paraboliczna ("Matka Joanna od Aniołów" Jarosława Iwaszkiewicza)

- filozoficzna powieść dokumentalna z elementami biografii ("Inny świat. Zapiski sowieckie" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego)

- behawioryzm ("Opowiadania" Tadeusza Borowskiego i "Medaliony" Zofii Nałkowskiej).

"Medaliony" Z. Nałkowskiej

Inne powieści tej autorki to m.in. "Granica", "Romans Teresy Hennert".

"Medaliony" zostały napisane w 1946 roku. Na tomik złożyło się 7 opowiadań i jeden artykuł publicystyczny. Motto "Medalionów": "Ludzie ludziom zgotowali ten los".

Utwór wywołuje niesamowite wrażenie w czytelniku, co autorka uzyskała głównie dzięki przemilczeniu, wyłączeniu emocji, oszczędności słowa. Milczenie zostało wywołane traumatycznymi przeżyciami więźniów. Przemilczane są najważniejsze fakty. Okrucieństwo hitlerowców jest poza wszelkim zrozumieniem. Można współczuć jednemu człowiekowi, grupie ludzi, ale dziesiątkom tysięcy czy milionom już nie, ponieważ trudno to sobie wyobrazić. W "Medalionach", podobnie jak w "Granicy", mówi Nałkowska o granicy człowieczeństwa. Określenia typu: przerażający, tragiczny, okropny etc. nie są właściwe do nazywania czynów faszystów - pomniejszają ich bestialstwo. Z tego też powodu styl "Medalionów" jest lakoniczny, protokolarny.

Opowiadanie "Profesor Spanner" mówi o tym, że inteligencja potrafi być niebezpieczna. Bohater utworu zgłosił się na ochotnika do pracy w obozie. Po przebytych doświadczeniach jego osobowość zmieniła się. W tym opowiadaniu wojna jest ukazana jako kara boża albo niezasłużone cierpienie. Ludzie opisani są za pomocą dwóch barw - białej i czarnej; Niemcy - źli, więźniowie - dobrzy.

"Opowiadania" T. Borowskiego

"Opowiadania" wywołały niemały skandal, ponieważ mówiły wprost, że w obozie przeżywa ten, kto jest sprytniejszy. Sytuacja zmusza ludzi do zajmowania się tylko i wyłącznie sobą. Borowski jest zdania, że ci, którzy przetrwali obóz, są winni. Za bohaterów można uznać jedynie tych, którzy zostali zabici. W obozie były różne grupy ludzi. Ci, którzy byli przedsiębiorczy, mieli zapewnione pożywienie i ubranie. Obóz był zupełnie zamkniętym światem dla tych, którzy w nim byli. Za bramą obozu zacierało się pojęcie moralności. Jedyną nadzieją na przeżycie była wiara w to, że się przetrwa. Ludzie wyrzekali się najbliższych, żeby tylko przeżyć. Byli pozbawieni empatii, byli poza dobrem i złem. Kierowali się wyłącznie instynktem przetrwania. Według Borowskiego świat jest obozem, w którym żyjemy od wieków.

Kryteria Borowskiego:

- człowiek uwarunkowany biologią i historią nie potrafi ocalić wartości moralnych

- człowiek ulega wpływom, np. zła (zło jest konieczne - relatywizm moralny)

- kultura, religia i etyka nie dają pocieszenia w czasach wojny

- totalitaryzm i obozy koncentracyjne to wynik kryzysu kultury europejskiej.

Naturalizm utrzymywał, że biologizm niszczy ideały, czyni z ludzi zwierzęta, natomiast Borowski dowodzi, że tylko koncentracja na biologizmie stwarza szansę przeżycia obozu. W "Germinalu" E. Zoli ludzie dziedziczą zachowania, skłonności, które uzewnętrzniają się w zależności od warunków życia, ale czasem objawiają się one samoistnie. Borowski jest zdania, że to właśnie obóz robi z człowieka istotę biologiczną. Zarówno Nałkowska, jak i Borowski uważają, iż nie powinno się ludzi złagrowanych poddawać tradycyjnym kategoriom opisu. Borowski akcentuje behawioryzm - obserwuje zachowanie ludzi w różnych sytuacjach. Ludzi nie sposób poznać w rozmowie, ponieważ prawie w ogóle nie rozmawiają. Borowskiego nie interesuje ludzka psychika, a jedynie zachowanie, dzięki czemu zachowuje obiektywizm. Metoda behawioralna ma unaocznić czytelnikowi, że ludzie obozowi są niejako pozbawieni życia wewnętrznego. Borowskiego paradoksalnie można by nazwać "maksymalistą moralnym", ponieważ nikogo nie broni. Sądzi, że zło nie powinno zostać usprawiedliwione. Każdy, komu było dane przeżyć obóz, jest oprawcą.

"Inny świat. Zapiski sowieckie" G. Herlinga-Grudzińskiego

Tytuł utworu ma swoją wymowę. Jego antytezą może być opowiadanie Borowskiego pt. "U nas w Auschwitzu". Herling-Grudziński nawiązuje do "Wspomnień z domu umarłych" Fiodora Dostojewskiego. "Inny świat" to również świat odwróconej moralności. Ludzie z utworu Grudzińskiego są złagrowani. Potrafią donieść na współwięźnia, ukraść, zgwałcić. Jednakże Grudziński stara się ukazać ludzi, którzy nie zatracili człowieczeństwa całkowicie, np. więziony za szpiegostwo Kostylew. Łagier doprowadził do rozbicia jego tożsamości, a przesłuchanie miało być "wielka przemianą". Resocjalizacja miała na celu doprowadzenie do osłabienia psychiki więźnia, do zrobienia z niego nowego człowieka. Przekonanie jednego więźnia, że to on zabił Stalina, nadało jego cierpieniu sens. Kostylew po odpowiedniej lekturze wrócił do dawnych poglądów. "Ręka w ogniu" traktuje o uszlachetniającej funkcji cierpienia.

"Zmartwychwstanie" to z kolei historia pielęgniarki, której fikcyjny związek małżeński dawał poczucie równowagi i bezpieczeństwa. "Urkowie", czyli kryminaliści, to jedna z wyższych warstw w obozie. Jedyną wolnością był wybór między śmiercią i życiem. Grudziński zagłębia się w ludzką psychikę. Usiłuje wejść do środka człowieka i opisać, co czuje. Nadzieja zabija. Przeżyją tylko ci, którzy są jej pozbawieni. Do łagrów trafiali wszyscy: kryminaliści komuniści, i więźniowie polityczni, a także członkowie NKWD np. Gorcew. Bohaterowie Grudzińskiego nie zatracili całkowicie swojego człowieczeństwa:

- szukają istoty człowieczeństwa w samobójstwie

- złudzeniem wolności są dla nich intymne przeżycia

- tworzą sobie zastępcze cele, do których realizacji dążą np. powrót do baraku po skończonej pracy

- sami decydują o swoim losie (zadają sobie ból, głodując lub opalając sobie rękę nad ogniem).

"Inny świat. Zapiski sowieckie" to utwór o kompozycji klamrowej. Początek stanowi cytat z Fiodora Dostojewskiego, a także informacja o upadku Paryża (Żyd Jewriej), koniec zaś - wyzwolony Paryż. Jewriej stara się znaleźć usprawiedliwienie u kogoś w podobnej sytuacji jak on sam. Relatywizm moralny jest przeciwieństwem absolutyzmu moralnego.