Utwór powstał w czasach intensywnej działalności autora na scenie politycznej. Od 1788 roku pełnił funkcję posła inflanckiego w sejmie Czteroletnim. Był jednym z bardziej aktywnych działaczy obozu postępowego. Opowiadał się w swych mowach za zlikwidowaniem pańszczyzny, chciał, aby miasta miały swoją reprezentację w sejmie, popierał reformy szkolnictwa zaproponowane przez członków Komisji Edukacji Narodowej. Chciał bardzo, aby zlikwidowano wolną elekcję i tron polski stał się dziedziczny. Swoje wystąpienie w sejmie dotyczące właśnie tej sprawy uczynił w dniu 17 września 1790 roku, czym wywołał burzę polemiczną. Tego samego roku napisał "Powrót posła", który debiutował na scenie w styczniu 1791 r.

Streszczenie.

Akt I. Sc.1: Akcja toczy się w domostwie Podkomorzego w jego majątku w trakcie przerwy w obradach sejmowych, na jesieni 1790 roku. Służąca Agata wraz z lokajem Jakubem rozmawiali na temat gości swojego państwa, do których należeli: Starosta Gadulski, jego żona oraz Szarmancki, który zabiegał o rękę Teresy, która była córką Starosty (wychowywała się u Podkomorstwa). Sc.2: Podczas porannego posiłku Podkomorzy otrzymał list od swojego syna, Walerego, w którym posłem informował, że wraca do domu. Wywołało to szereg głosów polemicznych w sprawach politycznych. Goście mieli bardo zróżnicowane poglądy, co wzburzyło Gadulskiego, który w złości oświadczył, że nie dojdzie do zaplanowanego małżeństwa między Teresą a Walerym. Sc.3: jest to list w języku francuskim autorstwa Starościny, w którym ona wytłumaczyła swoją nieobecność podczas śniadania, co sprowokowało Podkomorzego do skrytykowania megalomanii. Gadulski wyjaśnił, iż poślubił Starościnę ze względu na jej majątek. Sc.4: Teresa powitała wszystkich zgromadzonych przy stole; Podkomorstwo wraz ze Gadulskim poszli do nie dyspozycyjnej Starościny. Sc.5: tymczasem Teresa raduje się z powrotu swojego ukochanego Walerego. Jednak martwi ją, że jej ojciec nie jest im przychylny. Sc.6: Szarmancki powrócił z polowania i wyznał miłość Teresie, chwaląc się przy tym sowimi osiągnięciami oraz zachwala Warszawę, w której mają po ślubie zamieszkać. Jednak jej nie podoba życie pełne imprez, rozrywek i nie chce za niego wyjść za mąż. Sc.7: Ale Szarmancki nie chce przyjąć tego do wiadomości, uznaje jej odmowę za nieśmiałość i nie może się doczekać, aż przejmie jej posag, który pomógłby mu wyjść z długów. Sc.8: po powrocie Podkomorstwa i Starosty, który uznał chorobę małżonki za "chimerę", Jakub oznajmił, że Walery przyjechał. Wszyscy są szczęśliwi i jego matka pragnie go powitać przed domem, ale Gadulski ją powstrzymał. Sc.9: Walery wbiegł do domu i ukochał rodziców. Podkomorzyna był uradowana a Podkomorzy pochwalił postępowanie syna, który patriotycznie spełnia swoje obowiązki względem ojczyzny. W trakcie powitania okazuje się również, że Podkomorstwo oprócz Walerego mają jeszcze dwu synów: młodszy był w Komisji Cywilnej (zajmuje się gospodarką kraju), a drugi był wojskowym. Po powitaniu wszyscy poszli na obiad.

Akt II. Sc.1: Teresie jest smutno, ponieważ odkąd Walery przyjechał, to nie mogła jeszcze pobyć z nim sam na sam. Sc.2: w końcu dochodzi do wzajemnego wyznania miłości zakochanych. Chłopak chce nawet zrzec się posagu, aby tylko móc być z ukochaną, aby Starosta zgodził się na ich ślub. Ta Rozmowa został przerwana przez lokaja, który poinformował, że macocha Teresy chce się z nią spotkać. Pasierbica podarowała ukochanemu pas, który sama wyszywała. Sc.3: Walery jest zachwycony i wzruszony podarunkiem. Sc.4: wtedy przybiegł do niego Szarmancki, który miło się z nim przywitał i zaczął swoje opowieści o podbojach zagranicznych. Podkomorzy skrytykował jego sposób życia i próżniactwo, jednak Szarmanckiemu to zupełnie nie przeszkadzało i kontynuował swoje wywody. Po pewnym czasie wezwał swojego parobka Kozaka. Sc.5: Podwładny na prośbę pana przyniósł kolekcję pamiątek, wśród których były pukle włosów, listy oraz pierścionki i wizerunek Teresy. Walery oburzył się strasznie i zażądał, aby ten oddał mu ów portret. Sc.6: krzyki zwabiły Starościnę, która uczyniła im wyrzuty, że ośmielili się przerwać jej spokój. Walery opanował złość i wyszedł. Sc.7: Szarmancki wraz ze Starościną dyskutowali o postawie Walerego i doszli do wniosku, że na pewno nie jest w stanie zakochać się w kobiecie. Tymczasem Starościna zwierzyła się fircykowi ze swojej miłości niespełnionej do Szambelana, bo ten umarł podczas przejażdżki powozem. Od tamtego czasu pogrążyła się w smutku głębokim i nie może przez to być szczęśliwa w obecnym związku. Przebiegły Szarmancki przeczytał na głos "Elegię na śmierć Szambelana", zaś Gadulska wzruszyła się i obiecała wesprzeć go w zabieganiu o małżeństwo z Teresą. Sc.8: Starościna, wierzy, że młody fircyk to idealny kandydat na męża dla pasierbicy, rozczytała się książce, pt.: "Myśli nocnych" Younga. Sc.9: Gadulska stara się namówić męża do swojego zdania o Szarmanckim, sugerując mu, iż nie będzie on chciał majątku córki. By odnieść lepszy skute zemdlała i zagroziła rozwodem, aż ten wreszcie zgodził się wybudować kaskadę tam, gdzie teraz stała karczma z młynem.

Akt III. Sc.1: Teresa obawia się podejrzeń ukochanego posła, jednak jej służąca Agata mówi jej, że jej portret namalował malarz, któremu Szarmancki nie zapłacił i ten wszystko obiecał powiedzieć sekret. Sc.2: Walery, ma wyrzuty sumienia i chce przeprowadzić rozmowę z Teresą. Sc.3: Przeprosił ją z złe podejrzenia, jednak przy okazji dowiedział się, iż Teresa ma się ożenić z Szarmanckim. Sc.4: Na ratunek przyszła zakochanym matka Walerego, która obiecała im pomóc swoim wstawiennictwem. Sc.5: przeszedł Podkomorzy z Gadulskim i zaczęli rozmowę na temat wolnej elekcji. Gadulski popierał ją, gdyż dawała ona możliwość powiększenia swojego majątku. Podkomorzy stara się go przekonać, aby nie oddawał ręki córki Szarmanckiemu, bo on jest nieuczciwy. Walery zdeklarował się zrezygnować z posagu Teresy. Ale Gadulski nie dał się przekonać, ponieważ nie podobały mu się poglądy Podkomorstwa i młodego posła. Sc.6: przyszła Gadulska, Teresa i Szarmancki. Starościna zdziwiona informuje męża o tym, że pasierbica nie ma zamiaru ożenić się z Szarmanckim. Gadulski ze zdenerwowaniem chce przyśpieszyć ślub, jednak Szarmancki chciał najpierw, aby podpisano intercyzę. To zdecydowało o tym, że uparty Starosta odkrył ukryte zamiary flirciarza. Szarmancki nie żałował nawet przez chwilę, że nie będzie miał dziewczyny i oddał Waleremu obraz, po czym odszedł. Tymczasem Starosta ogłosił zaślubiny młodych. Sc.7: Agatka wraz z Jakubem poprosili o zezwolenie na małżeństwo, zaś ojciec Walerego bez problemu się zgodził i by uczcić to wydarzenie oraz ślub syna dokonał uwłaszczenia poddanych mu chłopów.

Kompozycja i styl utworu.

Komedia ma charakter polityczny, pogodną tematykę i żywą akcję, która szczęśliwie się kończy, zawiera wiele elementów komicznych ( komizm charakterów, sytuacyjny oraz słowny). Przedstawiona opowieść o miłości to tylko pretekst do wyrażenia politycznych poglądów. Utwór miał na celu agitowanie czytelnikom programu obozu postępowego. W dziele tym nastąpiła polemika kontrastowych poglądów dotyczących przyszłości Rzeczypospolitej:

-- konserwatyści (Starosta Gadulski) sprzeciwia się reformie, broni głównie wolnej elekcji,

-- zwolennicy zmian (Podkomorzy, Walery): wprowadzenie dziedzicznego tronu

Bohaterami są postacie, nie indywidualności, są jednoznacznie przedstawione, wyidealizowane.

1. typ: bohaterowie pozytywni:

-- typ oświeceniowy Sarmata (Podkomorzy: patriota, dba o rodzinę i gospodarstwo, poszanowanie tradycji i wartości moralnych - rycerskość, patriotyzm, surowe obyczaje),

-- typ światowy obywatel (Walery: obrońca hasła równości, wolności i braterstwa, oświecony, realizuje się w służeniu ojczyźnie, powaga i stałość w uczuciach

-- typ kobieta-obywatelka (Podkomorzyna: idealna matka świetnie wychowała dzieci na światłych obywateli, doskonała małżonka)

2. typ bohaterowie negatywni (karykaturalność)

-- typ konserwatywny Sarmata (Starosta Gadulski: małżeństw dla pieniędzy, pieniądze są ważniejsze niż interes państwa, gardzi wykształceniem, ślepo związany z tradycją),

-- typ fircyk (Szarmancki: cynik, "łowca posagów", megaloman, kosmopolityczny, utracjusz)

-- typ żona modna (Starościna Gadulska: kapryśna dama, rozpustna, buja w obłokach, sentymentalizm, megalomanka, kosmopolitka)

Niemcewicz posłużył się metodą symetrii kontrastów (konserwatysta Sarmata Gadulski - oświecony Sarmata Podkomorzy, "żona modna" Starościna - "polska żona" Podkomorzyna, utracjusz Szarmancki - wzorowy patriota Walery). Zróżnicowany styl języka bohaterów ( Gadulska używa francuskich zwrotów, i językiem romansów; Szarmancki - słownictwo łowieckie, zmienność stylu w zależności od sytuacji; Starosta ma język gawędziarza, rozwlekły, nudny, polityczny i dworski; Podkomorzy ma język czysty, prosty, zrozumiały, logiczny prawie obija się o retorykę).