Początek średniowiecza datuje się od momentu upadku starożytnego Rzymu. Kultura tego okresu rodziła się w pewnym stopniu na zasadzie kontrastu do rzymskich wzorów. Potępiano przede wszystkim zepsucie, jaki doprowadziło do końca takiej potęgi. Upadek Rzymu był lekcją, z której należało wyciągnąć wnioski. Moralność średniowieczna była bardzo surowa. Normy społeczne określała zwłaszcza religia, w miejsce politeizmu rzymskiego weszło monoteistyczne chrześcijaństwo. Kościół stał się instytucją regulującą kwestie polityczne i społeczne, także sztuka została podporządkowana wierze chrześcijańskiej. To zjawisko, umieszczenia Boga i spraw związanych z religią a centrum zainteresowań średniowiecznej kultury nazwano teocentryzmem.

Jednym z nurtów sztuki religijnej stał się kult Matki Boskiej. Rozwój literatury maryjnej szczególnie wyraźnie zaznaczył się w XV wieku, z tego okresu pochodzi wiele zabytków nie tylko literackich, ale też ikon, obrazów, witraży, będących hołdem składanym Matce Bożej.

Kult maryjny odcisnął swe piętno na twórczości sakralnej. Pieśni o matce Bożej stanowią najliczniejszą grupę średniowiecznych tekstów religijnych. W Polsce najstarszym zachowanym utworem tego typu jest "Bogurodzica". Jest to utwór, w którym Matka Boska ukazana jest jako pośredniczka spraw ludzkich. To do niej ludzie zanoszą modły, by powierzyła je swemu synowi. Jest to obraz popularny w średniowieczu, kiedy to uważano Maryję za bliższą ludziom, jako że nie była osobą boską. Do niej kierowano prośby z wiarą, że jako wybrana i umiłowana przez Boga zdoła wyprosić u Niego łaski dla ludzi. Jednak z czasem jej kult nabrał rozmachu i ta różnica zaczęła się zacierać. Matce Boskiej zaczęto oddawać cześć niemal boską. Autor "Bogurodzicy" nie jest znany, nie można też dokładnie określić czasu powstania utworu, nie ulega jednak wątpliwości jego znaczenie dla kultu maryjnego, a później także narodowy charakter pieśni, która stała się hymnem Polaków.

Obraz Marki Bożej jako pośredniczki między Bogiem a ludźmi został utrwalony także w innych średniowiecznych pieśniach. Między innymi w utworze zaczynającym się słowami: "Maryja, czysta dziewice..." a także w łacińskim hymnie "Ave Maris stella", który został przełożony jeszcze w średniowieczu i nosił tytuł "Zdrowaś, gwiazdo morska, Boża Matko święta...".

Zupełnie inny wizerunek Matki Bożej stworzył nieznany autor pieśni "Żale Matki Boskiej pod krzyżem". O ile w "Bogurodzicy" czy pieśni "Maryja, czysta dziewice..." Maryja była pośredniczką, współczującą ludziom dobrą matką, słuchającą ich skarg o tyle "Żale ..." ukazują ją jako osobę cierpiącą, zwracającą się do ludzi. Wcześniej szukano u niej pociechy, teraz ona prosi o współczucie. Matka Boska jest cierpiącą matką, która musi patrzeć na śmierć syna. To cierpienie, bezsilność w nieszczęściu czynią ją znacznie bardziej ludzką. W literaturze nastąpił zwrot ku bardziej emocjonalnemu ukazywaniu postaci Maryi. Pieśń ta jest szczególnym utworem, ponieważ stanowi on rodzaj analizy uczuć cierpiącej matki. Maryja zostaje odarta ze swej boskości, na powrót staje się postacią ludzką, skazaną na cierpienia które są udziałem ludzi.

Wybitnym dziełem ukazującym Matkę Boską jest też utwór "Stabat Mater Dolorosa" ("Stała Matka Boleściwa..."). Wizerunek stworzony przez autora bliski jest wizji Nowego Testamentu. Maryja jest człowiekiem, jednak jej życie jest świadectwem wyjątkowej wiary. Matka Boska podobna jest do jest do wszystkich matek, stanowiąc dla nich wzór. Jej miłość do Syna jest bezgraniczna i doskonała. Całe życie jest przy Nim, nie opuszcza go w najtrudniejszych chwilach, nie wątpi w niego, jest przy nim do chwili śmierci. Cierpi tak, jak cierpiałaby każda matka, patrząc na męczeńską śmierć dziecka.

Motyw cierpiącej Madonny był także obecny w sztuce malarskiej i rzeźbiarskiej. Powstało wiele przedstawień Marki Bożej trzymającej w ramionach ciało zmarłego Syna (piety). Scena "Opłakiwanie Chrystusa" znalazła się także wśród płaskorzeźb wykonanych przez Wita Stwosza na ołtarzu w Kościele Mariackim.

W wyniku rozwoju kultu maryjnego powstawały liczne przedstawienia Maryi, znacznie się różniące ujęciem tego motywu. W różnych okresach i stylach przypisywano jej różne cechy. Malarstwo romańskie ukazywało ją najczęściej w otoczeniu aniołów. Dodatkowo jej boskość podkreślano, stosując złote tło. W okresie sztuki gotyckiej nastąpił zwrot w stronę podkreślania ziemskiej natury Maryi, toteż przedstawiano ją jako niezwykle piękną, ale ziemska urodą.