Kultura średniowiecza kształtowała się pod znacznym wpływem dwóch głównych ośrodków władzy, jakimi były cesarstwo niemieckie oraz papiestwo. Oba autokratyczne centra rywalizowały ze sobą i dążyła do jednowładztwa zarówno w sferze polityki i gospodarki, jak i nauki oraz sztuki. Ze względu na symbole opisujące Kościół i cesarstwo, nazywa się często średniowiecze epoką "krzyża i miecza" lub czasami "korony i tiary".

Zrodzony wówczas i szybko się rozwijający uniwersalizm miał przynieść homogenizację na gruncie wszystkich dziedzin życia. Podporządkowana światopoglądowi i religii estetyka była na wszystkich schrystianizowanych terenach jednolita i nie podlegała zindywidualizowaniu. Językiem urzędowym, naukowym i kulturowym była łacina. Stanowiła ona narzędzie międzynarodowego porozumienia oraz była jedynym uznanym głosem literatury. Wszędzie obowiązywały wiernych takie same zasady, narzucano podobne wzorce osobowe - rycerza oraz ascety.

Średniowieczny teocentryzm definiował funkcje sztuki i nauk. Miały być one tworzone ku chwale Boga i Jemu poświęcone. Bóg stanowił bowiem wartość najwyższą i był ośrodkiem dążeń człowieka, podstawą światopoglądu epoki.

Ta jednolitość i uniwersalność kultury średniowiecznej była jednak pozorna i zawierała w sobie liczne sprzeczności. Wiązało się to naturalnie z ówczesną walką o wpływy, jaka miała miejsce pomiędzy władzą świecką i kościelną. Było to przyczyną mnogich konfliktów, jakie wybuchały pomiędzy przedstawicielami duchowieństwa, rycerstwa oraz mieszczaństwa.

Dominujący i wszechobecny światopogląd religijny nie wykluczał wszak istnienia twórczości całkowicie świeckiej, która swego czasu bardzo prężnie zaczęła się rozwijać na gruncie europejskim. Jako przykład można by podać chociażby poezję żakowską i okolicznościową, pieśni miłosne i waganckie.

Obok oficjalnej i obowiązującej literatury łacińskiej, pojawiać się zaczęły utwory pisane w europejskich językach narodowych. To one, jak się okazało, najpełniej potrafiły wyrazić kulturę danego narodu, jego potrzeby, charakter oraz aspirację.

Najstarszym, znanym nam utworem napisanym w języku polskim jest "Bogurodzica", dzieło anonimowego autora. Pieśń doskonale pasowała do charakteru Polaków, wyrażała ich uczucia i dodawała otuchy na polu walki - chociażby pod Grunwaldem. "Bogurodzica" jest utworem - modlitwą, prośbą o wstawiennictwo u Syna skierowaną do Matki Boskiej.

Średniowiecze zrodziło dwa główne nurty literatury. Gatunki, które charakterystyczne były dla kultury świeckiej, to między innymi eposy rycerskie, sagi, zróżnicowane formy liryczne, o których już wspomniałam oraz bogata epika romansowa. W Polsce niezwykłą popularnością cieszyła się historiografia, czyli kroniki, różnego rodzaju pisma publicystyczne oraz polityczne, okolicznościowe pieśni i satyra.

Najpopularniejszym eposem rycerskim była "Pieśń o Rolandzie", sagą - "Pieśń o Nibelungach". Oba gatunki należą do epiki heroicznej i są względem siebie pokrewne.

Najsłynniejszymi średniowiecznymi romansami rycerskimi były "Dzieje Tristana i Izoldy" oraz opowieść "O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu". Nawiązywały one do historii popularnych w antyku, takich jak dzieje Cezara i Klepatry oraz do rodzimych legend.

Na gruncie polskiego piśmiennictwa historycznego powstały słynne kroniki Galla Anonima, Wincentego Kadłubka i Jana Długosza. Ostatni z wymienionych twórców był pierwszym znanym polskim historykiem. Jego doniosłe dzieło, ze względu na swą rzetelność i prawdopodobieństwo oraz rzeczową analizę, jest jednym z najcenniejszych zabytków polskiej kultury - pomimo nawet, że napisane było po łacinie.

W naszym rodzimym języku pisane były liczne wiersze okolicznościowe a także satyry i pieśni, jednak do naszych czasów zachowało się ich stosunkowo niewiele. Najsłynniejsze z tych, które możemy nadal podziwiać, to "Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią" oraz "O zachowaniu się przy stole".

Nurt religijny obfitował w pieśni kościelne, hagiografię, czyli żywoty świętych, kazania na każdą okazję, psalmy, apokryfy, misteria, moralitety i dramaty liturgiczne. Najlepsze przykłady poszczególnych gatunków stanowią: "Bogurodzica", "Posłuchajcie bracia miła" (pieśni, lamenty), "Legenda o świętym Aleksym" (hagiografia), "Kazania świętokrzyskie", "Kazania gnieźnieńskie". Moralitety stanowiły formę przypowieści na temat uniwersalnych praw, rządzących losem ludzkim oraz pokus, które czyhają na człowieka. Opowiadały o grzechu i upadku oraz drogach, jakie prowadzić miały do zbawienia. Misteria z kolei były widowiskami scenicznymi o tematyce zaczerpniętej ze "Starego" oraz "Nowego Testamentu" i swoje źródło mają w kościelnych obrzędach liturgicznych.

Średniowieczne kontrasty widoczne były także na gruncie architektury, w jej głównych stylach - gotyckim i romańskim. Pierwszy z nich stworzył budowle proste, masywne i racjonalnie rozplanowane, zwykle nieco zaokrąglone. Proporcje wznoszonych gmachów wskazywały często na analogie do "Pisma Świętego", na przykład poprzez układ dwójkowy, podkreślany kolumnami.

Z kolei styl gotycki wyrażać miał wspaniałość i nieskończoność istoty boskiej. Dlatego gotyckie budowle wznoszone były na planie krzyża. Ich cienkie ściany z wysokimi oknami w kształcie ostrołuku, ozdobione były bogatymi witrażami. Niezwykle istotną rolę odgrywało przenikające przez witraże światło, które symbolizować miało miłosierdzie i wszechmoc Boską. Sklepienia katedr gotyckich były strzeliste i często miały kształt gwiazdy lub kryształu. Z zewnątrz budynek zdobiony był wieżyczkami i płaskorzeźbami.

Pomimo licznych różnic, jakie występowały wśród gatunków literatury i sztuki tamtych czasów, miały one ukazywać nadrzędny cel istnienia, jakim było zbawienie. Przeważająca część piśmiennictwa spełniała to kryterium. Pozostałe przejawy ludzkiej działalności służyły zabawie i zapomnieniu.