Mianem "romantyzm" określa się prąd ideowy, filozoficzny, literacki i artystyczny, zapoczątkowany w Europie przez Rewolucję Francuską. W Polsce romantyzm rozpoczyna się umownie datą wydania pierwszego tomu "Poezji" Adama Mickiewicza (1822), a kończy -wybuchem powstania styczniowego (1863).

Na rozwój romantyzmu decydujący wpływ miało wiele czynników o naturze społecznej, filozoficznej i cywilizacyjnej.

W wielu krajach, np. w Polsce, romantyzm miał charakter patriotyczny, stawiając centrum swojego zainteresowania sprawę narodowowyzwoleńczą lub narodowo-zachowawczą. Działo się tak w państwach, których polityczny byt był zagrożony lub zupełnie pozbawiony autonomii. Dodatkowo romantyzm głosił idee społeczne o zabarwieniu oświeceniowym, np. szeroko pojętej demokratyzacji życia. Droga do zmian wiodła poprzez bunt wielkich jednostek - w ten sposób ukształtował się romantyczny typ bohatera literackiego.

Ta rozprawka to próba odnalezienia tych literackich bohaterów romantyzmu, którzy w swój los mieli wpisane elementy buntu, cierpienia i ofiary. W centrum mojego zainteresowania znajdą się postawy, w których te elementy wysuwały się na pierwszy plan.

Pierwsza tego typu literacka postać romantyczna to Giaur, główny bohater utworu Byrona o takim samym tytule. Jest to przede wszystkim postać właśnie zbuntowana i bardzo tajemnicza. Kształt jego życia był zdeterminowany przez nieszczęśliwą miłość. Giaur kochał z wzajemnością piękną niewolnicę, Leilę. Została ona jednak okrutnie zabita przez swego pana, Hassana, który ukarał ją w ten sposób za zdradę. Pogrążony w gniewie i rozpaczy Giaur zemścił się na Hassanie - zabił go. Do końca życia nie zaznał przez to spokoju duszy, żyjąc w odosobnieniu i gorzkiej samotności. Dopiero przed śmiercią zdecydował się na spowiedź i wyjawienie prawdy. Jego życie było więc naznaczone cierpieniem.

Giaur był bohaterem o żelaznej woli i odwadze. Zawsze doprowadzał swoje zamierzenia do końca i nie cofał się przed przeciwnościami losu. Rzucał wyzwanie światu, odważnie buntował się przeciwko normom obyczajowym i moralnym (nie zawahał się przed walką o miłość Leili, mimo że zgodnie z prawami Wschodu należała ona do innego). Jednak śmierć ukochanej podcięła mu skrzydła. Dokonawszy okrutnej zemsty, stał się odludkiem, wybrał samotność i odosobnienie. Do końca życia nie żałował swojego czynu, nie odczuwał z tego powodu żadnych moralnych wyrzutów sumienia. Jego bunt był konsekwentny i prawdziwy. Bardzo jednak cierpiał po stracie Leili.

Giaur reprezentuje typową postawę określaną jako "bajroniczna", której główną cecha jest właśnie bunt przeciwko rzeczywistości i jej normom - chęć i możliwość czynnego ich łamania lub zmiany. Jest to bohater niezależny, odważny, dumny, nie waha się przed podjęciem ryzyka. Z drugiej strony jest jednak wrażliwy i czuły, mocno przeżywa miłość, gniew, ból. Tajemnicza przeszłość to ciężar, z którym nie do końca może sobie poradzić, dlatego decyduje się na wyznanie prawdy. To, czego oczekuje, to nie przebaczenie świata, którym gardzi, lecz ulga w cierpieniu. Nie zależy mu na niczyim współczuciu ani rozgrzeszeniu, zachowuje swoją niezależność do końca.

Kolejna postać, której życie naznaczone było cierpieniem, buntem i ofiarą (właśnie w tej kolejności), jest Kordian z dramatu Juliusza Słowackiego. Jego życie to nieustanna przemiana wewnętrzna, powodowana szukaniem sensu i celu swojego życia. Początkowo Kordiana (I i II akt) spotykają rozczarowania miłosne - nieodwzajemniona młodzieńcza miłość do Laury staje się przyczyną rozpaczy i chęci popełnienia samobójstwa. Później, gdy bohater odkrywa wyrachowanie i przewrotność swojej kochanki, zupełnie odwraca się od kobiet i spraw związanych z miłością. Również religia przynosi mu rozczarowanie - na spotkaniu z papieżem dowiaduje się, że najwyższego zwierzchnika Kościoła nie interesuje przegrana sprawa Polaków, zaleca im wręcz pokorne cierpienie w milczeniu. W tej sytuacji Kordian uznaje, że jedynym aktem woli, który może stanowić sens jego życia, jest czyn narodowowyzwoleńczy (akt III). Przeżywa głęboką wewnętrzną przemianę i decyduje się za wszelką cenę bronić zniewolonej ojczyzny. Staje się bohaterem całkowicie podporządkowującym swoje życie sprawom patriotyzmu i konspiracyjnej walki. Jego życie więc to przeplatające się ze sobą pasma cierpienia (z miłości, z powodu rozczarowań), buntu (wobec wyrachowania, konserwatyzmu i obojętności ludzkiej) i wreszcie - ofiary (z własnego życia - na rzecz zniewolonej ojczyzny).

Ostatni bohater romantyczny, o którym chciałbym wspomnieć, jest Werter z powieści Goethego "Cierpienia młodego Wertera". Stał się on wzorem do naśladowania dla wielu młodych ludzi żyjących w czasie romantyzmu. Werter, podobnie jak Giaur czy Kordian, również przeżywa nieszczęśliwą miłość. Jego wybranką jest Lotta, która zostaje jednak żoną innego. Młodzieniec często widuje się z młodym małżeństwem - nie potrafi odmówić sobie widoku ukochanej, z drugiej jednak strony nie chce stawać na przeszkodzie jej szczęściu. Jego postawa jest pełna melancholii i cierpienia. Werter nie potrafi poradzić sobie ze swoim uczuciem, które jest zarazem bardzo piękne i wyniszczające. W końcu popełnia samobójstwo.

Także ten bohater jest zbuntowany - uwikłany w toczące epokę konflikty, poszukuje wyzwolenia od mieszczańskiej moralności, przesądów stanowych, sztywnego i pełnego obłudy kodeksu moralnego. Jednak zamiast aktywnie stawić czoła więżącej go rzeczywistości, Werter poprzestaje na obserwacji i krytyce. Nie jest w stanie niczego zmienić, może jedynie melancholicznie cierpieć. W żaden sposób nie stara się zdobyć ukochanej. Jego samobójstwo to wyraz protestu przeciwko zakłamanej rzeczywistości i walki o prawo człowieka do miłości, lecz także jego słabości i niemożności poradzenia sobie z samym sobą. W pewnym sensie jest to także ofiara, złożona dla szczęścia Lotty.

Podsumowując swoje rozważania, chciałbym stwierdzić, że bunt, cierpienie i ofiara to bardzo ważne elementy w życiu bohaterów romantycznych. Zazwyczaj łączyły się one z dramatami miłosnymi lub - w przypadku polskich bohaterów - z tragiczną sytuacja polityczną naszego kraju. Każda z postaci inaczej radzi sobie z doznawanymi przez siebie uczuciami, jednak ich drogi są bardzo podobne - skazane na osobistą klęskę, niespełnione, nieprzeciętne i trudne.