Jak wiemy, jednym z najważniejszych gatunków literatury romantycznej, jaki wykorzystywali poeci romantyczni, była ballada. Podobnie było w przypadku Adama Mickiewicza, którego "Ballady i romanse" uznawane są za początek romantyzmu w Polsce i za manifest romantycznej estetyki.

Ballada jest gatunkiem charakterystycznym początków romantyzmu. Jego geneza sięga pieśni epickich o charakterze ludowym, ale jej romantyczny wariant pochodzi od niemieckich poetów romantycznych. W Polsce zadomowiła się poprzez tłumaczenia Niemcewicza. Natomiast jest polski wzorzec to dzieło Adama Mickiewicza.

Ballada cechowała się: narracyjnością (z epiki), wyznaniem lirycznym (z liryki) i dialogiem (z dramatu). Fabuła często zaczerpnięta jest z historii ludowych, wysterują postacie fantastyczne, na tle tajemniczej i posępnej scenerii. Bohaterem tych wierszy często jest prosty człowiek, plebejusz, któremu przyszło uczestniczyć w nadrealnych wydarzeniach.

Ballada była gatunkiem, który bardzo dobrze wyrażał głos czasu. Poza Mickiewiczem ballady zaczęli pisać pisarze: Ignacy Chodźko, Stefan Witwicki, Antoni Edward Odyniec.

"Ballady i romanse" Adama Mickiewicza ukazały się w 1822 roku w Wilnie. Składały się one na tom poetycki, który uznawany był za debiut Mickiewicza, ale także za debiut poezji romantycznej w Polsce. Nosił on tytuł "Poezje". Na jego początkowych kartach zamieszczony został krótki traktat na temat poezji i estetyki romantycznej, który miał wprowadzać czytelnika w charakter nowej literatury. Przez lata jednak czytelnicy i literaturoznawcy największym szacunkiem otaczali cykl wierszy zawartych w tym tomie, a mianowicie "Ballady i romanse". Cykle ten powstawał na samym początku dziewiętnastego wieku i był pierwszymi krokami Mickiewicza w poezji, ale też na wiele lat - jeśli nie na całe jego literackie życie - określił sposób czytania i rozumienia jego sztuki słowa. Do dziś jest też uznawany za prototypowe dzieło polskiego romantyzmu.

"Ballady i romanse" ukazały się w czasie, kiedy gorał spór romantyków i klasyków. Wiersze Mickiewicza były głosem popierającym racje romantyk. Głosiły one nowy obraz świata i człowieka. Jako najważniejszy punkt sporu wskazać możemy koncepcję poznawania świat

Romantyzm tej literatury objawiał się głównie w promowaniu nowej postawy człowieka. Objawiła się ona głównie w sposobie postrzegania świata i z nim obcowania. Jak pamiętamy oświecenie promowało obraz człowieka uczonego - racjonalisty, który wierzy tylko w to, co może zbadać i udowodnić nauka. Poza tym ideały społeczne takiego człowieka również były inne. Miał on wykorzystywać swą wiedzę do podnoszenia kwalifikacji i inteligencji społeczeństwa, wydobywając ją z czeluści niewiedzy i przesądów. Co w odpowiedzi na to czyni romantyzm? Otóż, wskazuje jako najważniejsze właśnie te elementy, które są odrzucane przez oświecenie. Dlatego też "Ballady i romanse", ale i inne utwory romantyczne, za główną swą inspirację biorą właśnie tą "zabobonną" rzeczywistość odrzucaną przez oświecenie. Bohaterem literatury staje się człowiek, który nie jest często wykształcony, pochodzi z nizin społecznych, nie wyróżnia się niczym specjalnym. W swym życiu kieruje się "sercem" a nie "szkiełkiem i okiem" jak pisze poeta w "Romantyczności", balladzie uznawanej za manifest literatury romantycznej. Tutaj przedstawia nam poeta młodą dziewczynę, która opłakuje swojego zmarłego ukochanego. Nic w tym nie było by dziwnego, gdyby nie to, że nikt poza nią nie widzi ciała jej ukochanego. Tylko ona może go zobaczyć. Dlaczego? Dlatego, że ona wierzy w duchy, zjawy, jej świat to romantyczna rzeczywistość, w której pełno fantastycznych postaci, dziwnych wydarzeń. Starszy człowiek, który obserwuje zjawisko uważa, że dziewczyna bredzi, że nie może nic widzieć, bo duchy nie istnieją. Jednak otaczający ją lud wierzy jej.

Takie rozumienie poezji oraz świata dawało przesłanie zgodne z duchem ludowym - za najważniejsze możemy uznać etyczność, tzn., taki pogląd, że każdy zły uczynek, każda zbrodnia, doczekać się musi słusznej i zasłużonej kary. W tej literaturze nie ma postaw, które plasowałyby się "pomiędzy". Każda postawa musiała być albo dobra, albo zła. Nie było9 żadnych odcieni szarości tylko czarne albo białe. Dlatego też w tych utworach jest tak mocno ukazana zbrodnia i złe uczynki, które są jednoznacznie potępiane przez poetę. Podstawą do takich sądów jest właśnie etyka ludowa i jej kultura.

Za najważniejszy wiersz tego cyklu zwykło się uważać balladę "Romantyczność". Jest on uznawany za manifest literacki i estetyczny myśli romantycznej. W nim to Mickiewicz zakreślił tematykę i styl poezji, które to będą obowiązywały w późniejszej - już na szeroką skalę uprawianej - literaturze romantycznej. Nie jest jednak tak, że to Mickiewicz sam wymyślił te wszystkie idee. Oczywiście w porównaniu do Europy w Polsce epoka zaczęła się później, dlatego też Mickiewicz miła przed sobą wielkich poetów tego okresu, na których mógł się wzorować. Należeli do nich głównie poeci niemieccy - Goethe i Schiller, z Angielskich twórców moglibyśmy tu wskazać chociażby Szekspira, który napisał słowa świetnie określające estetykę tego nowego nurtu: "Zdaje mi się, że widzę... gdzie? Przed oczyma duszy mojej".

"Romantyczność" Adama Mickiewicza jest z pewnością utworem, który uznać możemy za manifest poezji romantycznej. Mamy tu historię Karusi, która ogląda ciało swego zmarłego kochanka Jasieńka. Nikt inny poza nią go nie widzi. Zebrany lud wierzy jednak dziewczynie, tylko jeden starzec twierdzi, ze dziewczyna majaczy, ze jest chora psychicznie. Również narrator ujawnia swe poparcie dla biednej dziewczyny. Starzec jednak wciąż twierdzi, że dziewczyna nie może nic widzieć, gdyż duchy nie istnieją. Wtedy ponownie ujawnia się narrator i w raz z ludem stwierdza, że dziewczyna nie widzi, ale czuje, a to jest ważniejsze od wzroku. Emocje i uczucia przemawiają mocniej niżeli empiryczne dowody. Cała ballada kończy się najbardziej chyba znanym wersem z poezji romantycznej: "Miej serce i patrzaj w serce", który mówi o tym, że powinniśmy równie mocno "spoglądać" zmysłami, jak i "sercem i uczuciami". Ja mówi narrator: "Czucie i wiara silniej mówi do mnie, Niż mędrca szkiełko i oko". Według romantyków świat zbudowany jest zarówno z takich elementów, które postrzegamy zmysłami, ale i również z takich, których nie zobaczymy, jeśli nie będziemy umieli doznawać uczuć. Tylko w taki sposób możemy zobaczyć świat i w całej okazałości.

Widzimy więc, że jest to bez wątpienia słusznie uznany utwór, który wyniesiony został do miana manifestu epoki. Z pewnością w tym okresie kiedy powstawał wywołał nie małe oburzenie ze strony poetów starszych, hołdujących poezji klasycznej i ideałom oświeceniowym. Moc tej poezji była jednak tak wielka, że nic nie mogło stanąć na przeszkodzie w rozprzestrzenianiu się jej popularności i uznania. "Romantyczność" to najważniejszy utwór wczesnej poezji romantycznej i beż niego zapewne nasz romantyzm nie był, by taki, jaki jawi się nam dzisiaj.

W takim stylu utrzymana jest również ballada "Świteź". Tutaj wyeksponowany został wątek, w którym także odnajdujemy echo ludowości. Chodzi o zemstę za złe postępowanie. Ludowe podania kreśliły bardzo jasną wizję moralności - to, co honorowe i dobre, było za takie uznawane. Natomiast to, co złe, karane było bez litości. Tak to też wygląda we wspomnianej balladzie. Poeta pokazuje jezioro, które jak się okazało było kiedyś miastem. Pewnego dnia, kiedy wojsko opuściło miasto, zostało ono podstępnie zaatako0wane przez wroga. W mieście byli starcy, kobiety i dzieci, więc nie miał go, kto bronić. Na wezwania o pomoc Bóg przemienił ludzi w rośliny, a miasto zatopił. Później, kiedy rośliny puściły piękne kwiaty żołnierze zaczęli je zrywać. Po dotknięciu takiego umierali. Była to kara za atakowanie bezbronnych ludzi i niehonorowe zachowanie.

Do takich właśnie wartości odwoływali się romantycy, a że ich rodowód najlepiej znany był ludziom prosty, pochodzącym z ludu, dlatego też często akcja umiejscowiona jest w kręgach zwykłych ludzi, a i bohaterowie pochodzą z tych klas.

Jeśli mówi się o ludowym wymiarze romantycznych utworów nie sposób nie wspomnieć o roli przyrody. Jak widzimy na podstawie utworów Mickiewicza, przyroda jest bardzo ważna dla tej estetyki. Weźmy chociażby utwór "Lilie". Widzimy tu, jak na ruinach ze starej cerkwi kwitną kwiaty lilii. Są one świadkami zbrodni, która się tu dokonała. Wskazywać mają, że w tym miejscu dokonało się zło, o którym natura, jej tajemnicza moc, pamięta. W takim przypadku przyroda jest tutaj wyrocznią moralną. Przyroda jest "antropomorfizowana" i ukazywana jak człowiek. Potrafi ona wydawać sądy moralne, pomagać ludziom prawym, a karać złych - jak to jest chociażby we wspomnianej balladzie "Świteź". Natura ma więc tu wymiar nie ozdobny, czy dodatkowy, ale główny. To nie ona jest tłem dla człowieka, ale człowiek dla niej - on wywodzi się z niej jako najinteligentniejszy przejaw życia, ale ona wciąż nad nim panuje i w każdej chwili może wydać wyrok. Tak postrzegali to romantycy, zarówno w początkowej fazie okresu, jak i później - chociażby "Liryki lozańskie", czy "Pan Tadeusz", gdzie przyroda jest wielką metaforą tęsknoty i porządku świata.

Mickiewicz umieścił wydarzenia swych utworów w scenerii tajemniczej i niebezpiecznej dla ludzi nie prawych, ale są to przecież tereny, które spokojnie możemy umiejscowić w rzeczywistości - istniejące realnie. Chociażby Nowogródek z "Świtezi". Pomimo tego, że poeta w tych utworach odwołuje się do wierzeń i historii właściwych temu regionowi i tej kulturze, to wiersze te zachowały bardzo silny rys uniwersalny. Jest jakby poświadczenie tej tezy romantyków o ty, że każdy człowiek posiada zarówno umysł, ale i duszę i serce. Dlatego teksty te, ich pointy trafiają do każdego człowieka na ziemi, bo odwołują się do uniwersalnych wartości bliskich wszystkim ludziom.

Literatura romantyczna zarówno w swej początkowej fazie, a bardzo już mocno w późniejszej, odwoływała się do wydarzeń z historii. Weźmy chociażby "Pana Tadeusz" albo "Dziady". W "Balladach ..." nie są to aż tak silne nawiązania, nie mniej jednak pojawiają się. Weźmy chociażby cytat z "Lilii":

" Mąż z królem Bolesławem

Poszedł na Kijowiany"

Nie inaczej jest też w przypadku wiersza już omawianego - "Świteź". Tam czytamy:

"Raz niespodzianie obległ tam Mendog

Potężnym wojskiem car z Rusi,

Na całą Litwę padła trwoga"

Literaturoznawcy przywiązują tak dużą rolę do romantyzmu z kilku powodów. Jednym z nich jest motyw mocnego czerpania z tradycji literackiej i wytwarzanie na podstawie zastanych form, nowych, dotąd nieistniejących.

Jak wspominaliśmy literatura romantyczna kładła duży nacisk na odcięcie się od myśli oświeceniowego klasycyzmu i do prawideł rządzących tą literaturą. Za taką nową formę wyrazu możemy uznać chociażby gatunek ballady romantycznej, który jest dominujący w omawianym tomie. Pomimo, że ballada jest bardzo znaną i często używaną formą wypowiedzi poetyckiej, to romantyzm nadał jej nową formę i tematykę. Udialogizował ją i dał jej silny charakter epicki. Poza ty - odwołując się do tradycji gotyckiej - nadał jej rysy właściwe właśnie t6emu7 gatunkowi. Dlatego tak wiele w tych balladach tajemniczości, zniknięć, śmierci, duchów. Tak jest chociażby balladzie "Świtezianka" i "Świteź", gdzie młodzieniec ginie za niedotrzymanie obietnicy, albo słucha się opowieści mary wodnej. Podobnie jest w "Liliach", po krwawej zemście żony, na gruzach kwitną piękne kwiaty o jej zapachu. Wszystko to sceny niczym z horroru.

Na podstawie tych najbardziej znanych utworów z "Ballad i romansów" mamy świetnie ukazaną estetykę romantycznej poezji. Jednak również inne utwory z tomu poświadczają i ukazują tezy, którymi Mickiewicz kierował się w swej poezji w imię idei romantycznych. Każda z nich opowiada i wskazuje na jakiś temat lub motyw, który był romantyzmowi szczególnie bliski.

Weźmy chociażby utwór "Pierwiosnek". Mamy tu ukazany metaforyczny obraz kwiatka, który kwitnie, ale jak się okazuje za wcześnie. Literaturoznawcy upatrują w tym obrazie odniesienia do walczącego o wolność żołnierza, który - tak jak kwiatek woli kwitnąć jeden dzień byle wiosną, niżeli żyć miesiąc w zimę - tak i żołnierz, który woli ciężką walkę o dobro swej ojczyzny, od spokojnego życia w niewoli.

Kwestię moralności i kary za złe czyny porusza wiersz "Rybka", w którym to poeta ukazuje nam młodą dziewczynę pochodzącą ze wsi, która mamiona obietnicami czułymi słówkami przez bogatego szlachcica, została przez niego uwiedziona, a później pozostawiona samotnie z dzieckiem na ręku. Zrozpaczona dziewczyna postanawia w tej sytuacji popełnić samobójstwo i rzuca się do jeziora. Po śmierci pojawia się pod postacią świtezianki, by ukarać złego człowieka. W zamian za zadane krzywdy, on i jego żona, zostają zamienieni w kamienie. Dziecko, które młoda kobieta pozostawiła, trafia pod opiekę starego sługi złego szlachcica.

Kwestie moralności i dobra tym razem, porusza wiersz "Powrót taty". Mamy tu ukazany obraz dzieci modlących się do przydrożnej figurki, by ich ojciec wrócił cały i zdrów do domu z wyprawy. Widzi to szajka rabusiów, którzy czekają, by obrabować jakiegoś podróżnego. Wtedy natykają się na ojca dzieci. Ten prosi ich, by nie robili mu krzywdy. Herszt bandy przypomina sobie obraz modlących się dzieci i puszcza go wolno.

O nieszczęśliwej miłości mówi wiersz "Kurchanek Maryli". Mamy tu ukazanego młodego mężczyznę, który prowadził dobrze gospodarstwo, wiodło mu się dobrze, ale po śmierci swojej ukochanej Maryli traci cały zapał, popada w odrętwienie apatię. Wie, że jego życie nie ma już sensu. Wiersz ten ma również wymowę autobiograficzną, gdyż jak wiadomo ukochana Adama Mickiewicza nosiła również imię Maryla.

Mówi o tym też tekst poetycki "Do przyjaciół". W nim to Mickiewicz daje opis nieprzespanych nocy i wielkiej tęsknoty, która go trapi, gdy pomyśli o swej ukochanej Maryli, z którą nie może być, a za którą oddałby wszystko. Ucieczką dal jego myśli jest świat literatury - poezji, który daje mu spokój i wyciszenie.

Imię jego ukochanej pojawia się też w utworze "To lubię". Jest on opowieścią o pewnej zjawie Maryli, która za to, że przez całe swe życie źle obchodziła się z mężczyznami i bawiła się ich kosztem, po śmierci trafiła do czyśćca. Zjawa przesiadywała więc przy drodze, na której mogła spotka mężczyzn, ponieważ tylko mężczyzna mógł zdjąć z niej klątwę, która nie pozwalała jej wstąpić do nieba. Warunek był taki, że mężczyzna musi powiedzieć, że ją lubi bądź kocha. Do tej pory od zatrzymywanych mężczyzn słyszała tylko nie miłe słowa, ale pewnego razu, kiedy przejeżdżał koło niej poeta, złamał dyszel. W zrezygnowaniu nad zaistniałą sytuacją powiedział - "to lubię!". Wtedy całkiem przypadkiem zdjął ze zjawy klątwę. W zamian ta postanowiła mu przepowiedzieć przyszłość, powiedziała, że kiedyś spotka kobietę w swym życiu, której również będzie na imię Maryla, urywa opowieść, kiedy uświadamia sobie, że finał tej miłości będzie niepomyślny.

Trochę humoru do tej poważnej tematyki wnosi wiersz "Pani Twardowska". W niej to poeta ukazuje zmagania Pana Twardowskiego z diabłem, z którym nie może sobie poradzić. Dopiero interwencja żony - Pani Twardowskiej rozwiązuje sprawę i diabeł ucieka przerażony. Humorystyczny morał tej opowieści mówi o tym, że kobieta to taka postać, która nawet diabła może przestraszyć.

Na koniec jeszcze jedna poważna historia - wiersz "Tukaj". Mamy tu ukazaną postać starego mężczyzny Tukaja, który w chwili śmierci błaga wysłannika piekieł, by ten pozwolił mu żyć. Diabeł przystaje na tą prośbę, ale pod warunkiem, że znajdzie choć jedną osobę pełną zaufania. Niestety, okazuje się, że takiej osoby nie m, bo wszyscy otaczający go ludzie nie nadają się do takiej roli, a nawet on sam, ponieważ wiele razy zdradzał swą małżonkę.

Na podstawie "Ballad i romansów" Adama Mickiewicz świetnie widać, co stało się najważniejsze w literaturze i życiu człowieka wraz z nastaniem nowej epoki - romantyzmu. Jest to również świetny manifest estetyki i sposobu pisania, który przyjęli romantycy, a także wciąż aktualna poezja, opowiadająca o miłości, szacunku i etyce, która w dzisiejszym świecie nie traci nic na wartości.