Romantyczne typy bohaterów w twórczości A. Mickiewicza

Konstrukcja bohatera literackiego tworzona jest na podstawie licznych zależności. Najważniejsza wydaje się być aktualna sytuacja historyczna, w której rozwijają się odpowiednie postawy, poglądy, założenia. Tematyka

Dzieła oparta jest na świecie rzeczywistym i jego uwarunkowaniach: społecznych, politycznych, ekonomicznych, ideologicznych i chyba, co należałoby jeszcze wspomnieć, kulturowych. Zarys bohatera, jego myśli i postaw jest najczęściej świadomą kreacją autorskiego "ja"- jego poglądów i postawy ideologicznej, moralnej, estetycznej.

Typ postaci, wykreowanej przez epokę romantyczną, nie ma jednorodnego schematu budowy i w każdym dziele przybiera nowy, indywidualny kształt. Istnieją jednak też pewne cechy wspólne tych bohaterów, czasem powtarzające się. W romantyzmie polskim powstała jednostka o rycerskich cechach, pomagających jej w walce o wyzwolenie ojczyzny. Wymienia się różne rodzaje takich postaci, a warunkowane jest to osobą autora oraz punktem w czasie. Często zdarza się, że ich charakter zmienia się w zależności od wymagań sytuacji, poglądy płynnie przesuwają się w inny punkt widzenia. Podstawowym dążeniem romantycznej osobowości jest zazwyczaj dobro wyższe-dobro narodowe- w imię którego poświęcają oni miłość, przyjaźń i normalne życie.

Poza tym w jej sylwetce widać było antagonistyczną postawę wobec racjonalnej filozofii oświecenia, kultywującej rozum i postrzeganie świata za jego pomocą.

Dlatego tez drogę postępowania romantycznego bohatera wyznaczały emocje i uczucia. Indywidualista, żyjący ciągle w świecie swoich marzeń, osoba o niezwykłej wrażliwości, w której życiu ogromną rolę odgrywało uczucie miłości. A pojęcie miłości było wówczas najbardziej naładowanym sprzecznościami ze wszystkich. Typowy był także rodzaj miłości namiętnej i niespełnionej, a tym samym prowadzącej często do załamania i samobójstwa. Charakter literatury w tamtym okresie stał się zdecydowanie nakierowany na sprawy kraju i narodu, dlatego też tak zaciętym bojownikiem w ich sprawie był romantyczny bohater.

Adam Mickiewicz na przestrzeni swoich utworów rozwija różnorodność postaci i ich charakterów. Są one zwykle kreacją aktualnego stanu wewnętrznego poety-wyraża to, co czuje i co go intryguje. Istnieje też bohater "zbiorowy" będący spadkiem po klasycyzmie, znany m.in. z Ody do młodości:

"razem młodzi przyjaciele, w szczęściu wszystkiego są wszystkich cele"

Obok podmiotowości zbiorowej istnieje typ indywidualisty, jednostki odsuniętej zwykle na margines społeczny. Taki właśnie jest Jacek Soplica-bohater Pana Tadeusza-który wciąż podejmuje się nowych trudów w wyzwoleniu państwa i ludzi(np. powstanie).

Element romantycznego przemienienia postaci jest często występującym u Mickiewicza momentem, jego największe wyeksponowanie ma miejsce w Konradzie Wallenrodzie, Dziadach. Części III oraz Panu Tadeuszu.

Dzieła napisane w okresie młodzieńczym zawierają tzw. bohatera zbiorowego. O wyborze tego typu rodzaju postaci zdecydowały elementy klasyczne, a które ja można zastosować, jako wynik doświadczeń filomackich i filareckich.

Na przestrzeni sonetów natomiast ukazuje się nam bohater-Pielgrzym, wędrujący po świecie i piszący o swoich przeżyciach. Wszyscy jesteśmy zobowiązani patrzeć te cuda. W sonetach natomiast pojawia się bohater - pielgrzym, który podróżuje po świecie opisując swe doznania i krajobrazy. Bohater, który "wpływa na suchego przestwór oceanu", pisze o wrażeniach zmysłowych (Stepy akermańskie, Tryptyk morski)lub zatrzymuje się na etapie dokonano opisu oraz odczytania myśli (Czatyrdah, Bakczysaraj i Ajudah). Zauważamy utożsamienie się poety z głównym charakterem odbywającym orientalną podróż na Krym(1825).

Pierwsza część twórczych działań Mickiewicza ukazywała jej bohatera jako postać bajroniczną, a jej przykładem był Konrad Wallenrod. Realizujący się początkowo w związku małżeńskim, doznaje tragizmu wyboru, musi wypełnić obowiązek. Niej jest to przemiana w sensie dosłownym, natomiast samobójcza śmierć, którą potem popełnia jest nieodwracalna. Pojawia się kwestia dylematu moralnego- zdradzić dla kraju czy nie?

Tragizm tej postaci polega na konieczności dokonania przez nią wyboru między interesem ojczyzny, a życiem prywatnym. Później nasz bohater już tylko utwierdza się w przekonaniu, że robił, co musiał. Kocha on także kobietę z która nie może być mimo małżeństwa z nią. Ten podzielony sprzecznościami człowiek porzuca dostatnie życie z Aldoną na rzecz egzystowania pośród wrogów pod fałszywą tożsamością. Gdyby jednak pozostał u boku ukochanej kobiety, nie potrafiłby się cieszyć tym szczęściem widząc jak Litwa podupada stopniowo. Kolejny dylemat dotyczy sposobu działania przeciwko wrogowi: czy ma być ono podstępne i zdradliwe? Czy bezpośrednie i jawne? Bohater wyrzeka się swych ideałów i wybiera jedyne możliwe, skuteczne w tej sytuacji rozwiązanie: podstęp i kłamstwo. Mimo iż jakby wyrzeka się honoru i szlachetności, nadal jest prawdziwym średniowiecznym rycerzem. Nawarstwienie problemów prowadzi go do samobójstwa, tak skomplikowane pytania moralne zdają się przerastać wytrzymałość psychiczna mężczyzny. Wprawdzie osiąga cel - zakon zostaje pobity - ale traci cos ważniejszego - własne życie.

Konrad Wallenrod przez swoje niezmierzone oddanie dla kraju i jednostkową walkę wykazuje cechy mitologicznego bohatera Prometeusza. Jego tragizm objawia się także w tym, ze jako jedyny sposób do pokonania wroga widzi on zdradliwe, zakłamane działanie. Można uznać go za pierwszą z postaci stworzonych przez Mickiewicza, o tak złożonej psychice, kontrowersyjnych działaniach i sprzecznych postawach. Nie jest idealnym wzorcem herosa. Jest człowiekiem, który wątpi, cierpi i walczy nie tylko z przeciwnikiem, ale i z samym sobą. Dramatyzm utworu kumuluje się w momencie, kiedy Konrad, po zakończeniu swej misji i tak musi umrzeć. Jest to jakby z góry wliczone w jego działanie. Mimo, że wykazał niebywały patriotyzm, był też zmuszony do uprawiania swego rodzaju perfidii. Romantyczny mit wybitnej jednostki ratującej ojczyznę łączy się z tragicznym losem zwykłego człowieka. Wielowymiarowość postaci powoduje, że nie jesteśmy w stanie dokonać jednoznacznej oceny, w tym przypadku nie wszystko jest czarno-białe. Konrad jest buntownikiem, a jego sprzeciw jest skierowany nie tylko do wrogów i rzeczywistości, ale także jest buntem przeciwko sobie.

W kolejnych utworach Mickiewicza bohaterowie są już typowymi przykładami tych o charakterze stricte romantycznym, choć pewnie każda mogłaby wprowadzić coś nowego do rozważań nad ich konstrukcją. Gustaw- Konrad z Dziadów. Części III jest dokładną ilustracją romantycznej przemiany. Z delikatnego, uczuciowego i zakochanego chłopca, przeobraża się w wybrańca narodu-proroka, przewodnika i wojownika o wolność. Przybiera imię Konrad w hołdzie wielkiemu rycerzowi. Obdarza on miłością "cały naród", zdaje sobie sprawę z własnej siły i dlatego jest tak pewny swego. Jego pycha dochodzi do tego poziomu, że stawia się on na równi z Bogiem. Bluźni przeciwko niemu, rzuca oszczerstwa - porównuje go do cara - i nie widzi między sobą a istota najwyższą żadnej różnicy w hierarchii.

Czym motywuje Konrad swe działania? Czy dlatego bluźni i zuchwale zwraca się do Boga, gdyż jego po części obwinia o klęski swoje i kraju? Czy po prostu jest tak próżny, że chce osiągnąć stan boskości. Raczej przemawia przez niego ból, może nieco zmieszany z pychą. Zwykle działania romantycznych indywiduów nie przynoszą pozytywnego rozstrzygnięcia, mimo tego, że sama idea nie przegrywa, trwa bowiem. Romantyczna jednostka posiada poczucie ważnej, przełomowej misji i jest świadoma swej mocy. Poezja jest źródłem indywidualizmu romantycznego Konrada. Wierzy w jej siłę i wartość, oraz znaczenie dla narodu.

Pomimo hardej zaciętości w Wielkiej Improwizacji Konrad boi się sprzeczać z Bogiem. Chce stać się ofiarą na ołtarzu ojczyzny, daje siebie w zamian za jej szczęście(prometeizm). Wszystko co dotyka Konrada-dotyka go jako samotnej jednostki. Świadomość strasznego położenia kraju i swoich bliskich represjonowanych za pragnienie wolności i działanie na jej rzecz, doskwiera mu boleśnie. Wątpi, jednak wciąż z ogromnym zacięciem wierzy we własne siły i moc poezji, dzięki tej żarliwości nie postrzegamy jego położenia jako ślepej uliczki. Podtrzymany przez wielkie nadzieje i idee, zostaje nawet oczyszczony z grzesznych bluźnierstw i wyzwolony przez Księdza Piotra z demonicznej mocy szatana.

Bohater romantyczny odzwierciedla wymogi czasu, zachęca do działania. Konrad uważa się na tyle silny, by stanąć na czele bojowników o wolność. On jest Prometeuszem tamtego wieku, a ogniem jest wolność narodu. A wszystko to z silnego uczucia do ludzi.

Zarówno zmagania Konrada Wallenroda, jak i Konrada z Dziadów, są przykładem indywidualnych zmagań w osamotnieniu. Te dwie postacie różni jednak kwestia poczucia wyjątkowości. Wallenrod go nie posiada, wręcz przeciwnie Gustaw- Konrad. Pierwszy sądzi, że tylko podstępna gra może przynieść rozwiązanie, drugi upatruje go w samym sobie.

Innym przykładem romantycznej jednostki, poddanej specyficznemu procesowi przemiany, jest postać z mickiewiczowskiego Pana Tadeusza - Jacek Soplica. Początkowo, za młodu, był gwałtownikiem, awanturnikiem i zawadiaką, jednak cieszącym się poważaniem i dużym znaczeniem wśród szlachty. Pokochał Ewę Horeszkównę - córkę Stolnika. Gdy ten odmówił mu zgody na poślubienie córki, w Soplicy zawrzało:

"Soplicy Horeszkowie odmówili dziewkę! Że mnie Jackowi czarną podano polewkę!"

Przypadek sprawił, że powszechnie uznano, że Soplica zabił Stolnika, gdyż podczas ataku Moskali był w pobliżu i strzelał, dodatkowo zarzucono mu zdradę:

"Imię zdrajcy przylgnęło do mnie jak dżuma. Odwracali ode mnie twarz obywatele, Uciekali ode mnie dawni przyjaciele(...) Nawet lada chłop, lada Żyd, choć się pokłonił, To mię z boku przebijał szyderskim uśmiechem;"

Bohater szuka odkupienia w działalności w imię dobra ojczyzny, skrytej pod zakonnym habitem i pobożnej:

"Zły przykład dla Ojczyzny, zachętę dla zdrady Trzeba było okupić dobrymi przykłady, Krwią, poświęceniem się..."

Poza tym jego pseudonim- Ksiądz Robak- podkreślał jakby dodatkowo jego uniżenie i pokorę, pogłębiał znaczenie przeobrażenia:

"Ja, niegdyś dumny z rodu, ja, com był junakiem, Spuściłem głowę, kwestarz, zwałem się Robakiem, Że jako robak w prochu..."

Z powodu złego zbiegu okoliczności jest zmuszony do opuszczenia kraju, nadal kontynuuje swą pokutę za młodzieńcze wybryki. Zostaje emisariuszem, służy polskim dowodzącym, ląduje w niewoli lecz nie poddaje się.

Pragnie zrobić wszystko by doprowadzić do powstania na Litwie, a tym samym dać możliwość łatwiejszego wkroczenia wojskom napoleońskim. Okryty mnisimi szatami wraca do ojczystego kraju i rozpoczyna agitacje na rzecz walki, powstania. Robi to po cichu, potajemnie, nikt nie zna jego dokonań, ani tożsamości taka jest cena za grzech.

W osobach bohaterów utworu Mickiewicz zawarł swoje nastawienie do metod bojów o wyzwolenie narodu i jego niezależność. Przechodzi on od walki za pomocą siły fizycznej, podstępnych działań do założeń niemal pozytywistycznych opartych na idei ciężkiej pracy na drodze dążenia do sukcesu.

Jacek Soplica, w odróżnieniu o innych bohaterów romantycznych, obrał odmienną koncepcje działania. Opierało się ono na czynach konkretnych, rzetelnych i skutecznych, a wszystko nie w aurze wybitnej jednostki, tylko skrytego, bogobojnego człowieka, który robi to, co jest jego obowiązkiem i najwyższą wolą:

"Biłem się za kraj; gdzie? jak? zmilczę; nie dla chwały Ziemskiej, biegłem tylekroć na miecze, na strzały. Milej sobie wspominam, nie dzieła waleczne I głośne, ale czyny ciche, użyteczne, I cierpienia których nikt..."

Z typową postacią literatury romantyzmu wspólne jest tylko doświadczenie nieszczęśliwej i niespełnionej miłości, która to doprowadziła do zabójstwa w afekcie. Piętno przelania polskiej krwi już do końca życia stało się okrutnym wyrzutem sumienia, który stał się motorem wszelkich późniejszych działań na rzecz kraju i narodu.

Soplica zmieniony cierpieniem miłosnym i świadomością konieczności życia z czyjąś śmiercią na sumieniu, sprawiły, że ze szlachcica o gwałtownym temperamencie, stał się cichym, samotnie trawionym przez ból księdzem i patriotą. W walce zatraca się i przez nią chce zrekompensować uczyniona zbrodnię. Jednak również koncepcja tej walki jest zgoła inna niż u Konrada Wallenroda i Konrada- bohatera Dziadów. Części III.

Idea walki Księdza Robaka jest oparta na uczestnictwie całego narodu, wszystkich warstw społecznych, w tym także ludzi pochodzenia chłopskiego. Księdza Robaka cechuje swoisty aktywizm i wola działania, a nie romantyczna alienacja i ucieczka od rzeczywistości, przed którą mógł się przecież ukryć w klasztornych murach, ale tego nie zrobił. Jest pierwszą sylwetką w twórczości Mickiewicza o takim profilu działania i wiarą w jego powodzenie.

Zestawienie tych trzech postaw romantycznych- Konrada Wallenroda, Konrada- Gustawa i Jacka Soplicy-Księdza Robaka- nie ukazuje jeszcze wszystkich typów i rodzajów. Patrząc jednak na ich przeobrażenia można zauważyć pewną ewolucję postaw i sposobów myślenia. Przykładowo, włączenie do walki warstwy chłopskiej przez Księdza Robaka było już droga w kierunku nowej epoki, i określenia nowej definicji wspólnoty narodowej.

W twórczości literackiej romantyzmu starano się odpowiedzieć na rzeczywistość, która prezentowała takie a nie inne realia. Powstało wiele wzorców postaw i poglądów, ale żaden nie był na tyle idealny by zastosować go w realnym świecie. Bohaterowie Ci nie tylko mieli podawać sposoby działania, ale też ukazywać nastroje panujące w społeczeństwie i w umysłach ludzkich, a więc tragedię niewoli i mętlik myśli.

Dramat istnienia romantycznej jednostki jest spowodowany nie tylko tragiczna miłością, lecz w przeciwieństwie do bohatera bajronicznego, przekształconego w twórczości polskiej na postać o podobnych cechach, ale wyrzekającą się uczucia miłości w imię walki o wyzwolenie. Postać postawiona w obliczu tragicznego konfliktu musi dokonać wyboru, nigdy nie jest on łatwy i zazwyczaj pewna sfera ludzkiego życia zostaje przez ten wybór pogrzebana.

W całym swoim tragizmie, bohaterowi romantyczni mogli wnieść coś do mentalności przyszłych pokoleń, które mogły czerpać od nich siłę i rozwiązania, ale też uczyć się na ich błędach. Przede wszystkim powinniśmy zwrócić uwagę na element łączący wszystkie te postacie, mianowicie patriotyzm. Nawet w dzisiejszych czasach jest on przykładem największego oddania dla kraju, który jest wyzwaniem ale i ideałem.

Każdy z romantycznych bojowników ma własną koncepcję odzyskania niepodległości i osobistą wizję swojego udziału w tym zjawisku- raz pojawia się wizja przewodnika równego Bogu, kiedy indziej pokora ukryta pod mnisim habitem.

Mickiewiczowskie wzory postaci ewoluują, rozwijają się i dochodzą do coraz to nowych rozwiązań. Można zaryzykować stwierdzenie, że tak samo zmienia się światopogląd Mickiewicza, którego doświadczenia i przeżycia tak wiele wniosły do literatury polskiej (wallenrodyzm, mesjanizm).