Największy poeta ostatniego pokolenia romantyków, Cyprian Kamil Norwid, to artysta myśli. W oryginalnej formie zamykał głębokie, wyrastające ponad epokę refleksje, sądy o człowieku, religii, cywilizacji, kulturze.
W "Promethidionie" podjął autor dyskusję na temat sztuki i swojej roli w społeczeństwie. Utwór powstał w 1851 roku, ma formę dwu dialogów , a jego tytuł nawiązuje do mitologicznej postaci Promateusza. Dosłowne znaczenie słowa "promethidion" to "potomek Prometeusza". Norwid reinterpretuje prometeizm, ale to miłość antycznego bohatera stanie się głównym kryterium sztuki.
Piękno jest działaniem, owocem miłości: "Kształtem miłości piękno jest - i tyle". Nosi je w sobie również człowiek: "Choć każdy w sobie cień pięknego nosi...", stworzony na obraz i podobieństwo Boga ("Gdy jak o pięknie rzekłem - że jest profil Boży".
Praca, sztuka i piękno są zatem jednością, poezja ma zachęcać do pracy, która wykonywana z miłością - tworzy piękno i warunkuje zbawienie.
Istotny udział w tworzeniu tego piękna ma lud - główna inspiracja i odbiorca poezji.
Norwid tworzy w "Promethidionie" własny program sztuki narodowej. Artysta to mistrz słowa i formy, ale przede wszystkim rzemieślnik. Ciężką, wytrwałą praca tak jak np. Michał Anioł zdobywa doskonałość i może realizować posłannictwo.
W poemacie odnajdujemy mądre refleksje na temat pracy wolnej i niewolniczej. Pierwsza forma doskonali, rozwija człowieka, druga - przeczy jego godności.
Również w zbiorze "Vade-mecum" podejmuje Norwid walkę o nową sztukę narodową. Tak jak zauważył Mieczysław Jastrun: "Chodziło tu nie tylko o zmianę formy, ale o coś więcej: o przeobrażenie wyobraźni czytelnika, o uderzenie w jego sentymenty, w jego tradycyjne pojmowanie poezji w potocznym tego słowa znaczeniu. Norwid wierzył, że jego "Vade-mecum" jest ujawnieniem nowej rodzącej się formy świadomości narodowej, że jest uderzeniem w antyintelektualizm literatury, w marazm umysłowy społeczeństwa polskiego".
W tak rozumianej poezji jest miejsce na najważniejsze tematy.
Stąd zainteresowanie artysty historią, którą rozumie jako "dziś, tylko cokolwiek dalej". Stąd wypowiedzi o roli wybitnych ludzi w rozwoju cywilizacji.
W dwu znanych utworach: "Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie" i "Do obywatela Johna Brown" ukazał Norwid antynomię: wielki człowiek- współcześni (społeczeństwo). Niezrozumienie geniusza przez ogół staje się tutaj uniwersalną refleksją o życiu.
W pierwszym wierszu poeta wyraźnie podkreśla, że trzeba czasu zanim "narody dojrzą wielkość swoich synów". Świat niechętnie akceptuje ludzi wybitnych. W drugim utworze wypowiada się m.in. na temat demokracji i łamania praw człowieka.
Drugi z wierszy - "Do obywatela Johna Brown" ma formę listu i jest adresowany zarówno do tytułowego bohatera, jak i do potomnych. Posłańcem wiadomości jest mewa.
Adresat wiersza - Brown to amerykański farmer, który stworzył własną drużynę i walczył o prawa dla czarnych. Za swoją działalność został powieszony, co głęboko poruszyło polskiego artystę.
Wiersz ukazuje niesprawiedliwość i absurdalność tego wydarzenia.
Okrutna decyzja przeczy zasadom demokracji, przekreśla amerykański mit wolności, nadchodzi "czarna noc z twarzą Murzyna". Norwid doskonale rozumiał, że powieszenie Browna może stać się dla młodych Amerykanów lekcją okrucieństwa:
"By kata Twego syn rączką...........
..............gościnną"
jako artysta jest zobowiązany poeta do kontynuacji tej walki, do szukania prawdy i piękna. I podobne myśli oddaje napisany w 1863 roku "Fortepian Chopina". Rozbicie przez Rosjan, niszczących Pałac Zamoyskich fortepianu artysty nie oznacza końca jego sztuki. Piękno trwa wiecznie. W szopenowskiej muzyce jest bowiem: "Polska, od zenitu/ Wszechdoskonałości dziejów/ Wzięta" .
I choć "Ideał - sięgnął bruku", to, co zniszczyli współcześni, uszanują potomni: "Ciesz się, późny wnuku!...
Obok uniwersalnych refleksji o cywilizacji i historii, podejmuje również Norwid dyskusję nad aktualną sytuacją Polski. Wskazuje nowe sposoby odzyskania niepodległości, z dużym wyprzedzeniem formułuje nowy, pozytywistyczny patriotyzm rozumiany jako "wielki zbiorowy - Obowiązek". Słowa te umieszcza w powstałym w 1852 roku "Memoriale o młodej emigracji":
"Ojczyzna jest to wielki zbiorowy - Obowiązek". Swoim rozumieniem patriotyzmu wyprzedził więc romantyzm, na długo przed klęską powstania styczniowego (1864) wyraził...pozytywistyczne rozumienie służby Polsce. Odzyskanie niepodległości widział w systematycznej, wytrwałej pracy nad rozwojem kulturowym i gospodarczo-społecznym kraju
Podobna determinacja powinna towarzyszyć człowiekowi w pracy i w moralnym rozwoju. Ideał doskonaleni i człowieczeństwa widział poeta w postaci Chrystusa. Powraca do tej myśli m.in. w "Marmurze białym". Człowiek Wieczny - to ważna koncepcja, myśl poety.
Oryginalność formy i bogactwo myśli, trudna poetyka przemilczenia sprawiły, że Norwid nie został doceniony przez współczesnych. Dzięki "Miriamowi", czyli Zenonowi Przesmyckiemu - jego twórczość została doceniona, i do dziś zachwyca swoją myślową głębią.
