Utwór Mickiewicza oparty jest o banalna wręcz historię. Oto Karusia, młoda wiejska dziewczyna, która straciła swojego kochanka, spotyka go co noc w swoim domu. Chłopak znika jednak, gdy kur zapieje. Wobec tego, nieszczęśliwa dziewczyna szuka go w biały dzień we wsi. Widzi go i słyszy, jednak mało kto wierzy jej słowom. Wszyscy są raczej skłonni uznać ją za osobę niezrównoważoną psychicznie. Takich historii pełna jest każda wieś w Polsce, gdyż właśnie na takich posłyszanych gdzieś legendach romantycy bardzo często opierali swoje utwory.

Ponieważ świat pozazmysłowy był bardzo bliski romantykom, Poeta jest tą osobą, która solidaryzuje się z Karusią i staje w jej obronie:

"I ja to słyszę, i ja tak wierzę,

Płaczę i mówię pacierze".

Temu głosowi przeciwstawia się Mędrzec, który jako przedstawiciel pokolenia wcześniejszego, odrzuca świat fantastyczny, neguje wszystko to, czego nie można zbadać doświadczalnie. Atakuje więc i dziewczynę, i lud, i samego Poetę.

"Ufajcie memu oku i szkiełku

Nic tu nie widzę dokoła.

Duchy karczemnej tworem gawiedzi,

W głupstwa wywarzone kuźni,

Dziewczyna duby smalone bredzi,

A gmin rozumowi bluźni".

Pod postacią Mędrca Mickiewicz ukrył Jana Śniadeckiego, zagorzałego zwolennika światopoglądu oświeceniowego.

Poeta nie pozostaje jednak mu dłużny, a jego słowa wypowiedziane w odpowiedzi na atak Mędrca stały się przewodnim hasłem romantyków polskich:

"Czucie i wiara silniej mówi do mnie

Niż mędrca szkiełko i oko (...)

Miej serce i patrzaj w serce".

Głównym tematem tego utworu jest romantyczne postrzeganie świata, łączące się nierozerwalnie z wiarą w duchy, sprawy metafizyczne, fantastyką. Ale nie tylko to wyznacza romantyczny światopogląd - obok tego problematykę ballady stanowi niezrozumienie jednostki przez społeczność, poczucie osamotnienia, nieszczęśliwa miłość. O odizolowaniu od społeczności mówi poeta otwarcie:

"Nie lubię świata,

Źle mnie, w złych ludzi tłumie"

Te słowa odzwierciedlają uczucia Karusi, która jako bohaterka romantyczna, żyje w swoim własnym świecie, gdyż w świecie ludzi nie znajduje zrozumienia i wsparcia. Obok tego widzimy postawę ludzi, którzy nie wiedzą, jak mają się zachować w stosunku do dziewczyny, która jest jak obłąkana. Z jednej strony boją się jej, gdyż rozmawia z duchem kochanka (wierzenia prostego ludu), z drugiej - jak Poeta - solidaryzują się z nią. Zupełnie inna postawę prezentuje Mędrzec, który odrzuca wszystko, w co wierzy lud, gdyż ufa tylko temu, co może zbadać empirycznie.

Dzięki wprowadzeniu postaci Poety i Mędrca utwór Mickiewicza staje się sporem między oświeceniem i romantyzmem. Autor wyraźnie wyżej stawia światopogląd romantyczny, gdyż ma on właściwie nieograniczone możliwości poznania i nie odrzuca tego, co irracjonalne, ponadzmysłowe, wierząc tylko w siłę rozumu (jak to czyniono w klasycyzmie).

Nowatorska jest forma utworu, który bierze swój początek w ludowych wierzeniach i czyni bohaterem prosty lud.

Wyznacznikami ballady romantycznej są:

- tajemniczość

- wiara w możliwości kontaktu ze światem pozazmysłowym

- nieszczęśliwa miłość

- wierzenia ludu

- kierowanie się intuicją, uczuciem i wiarą

- mistycyzm

  • bohater z ludu, który odznacza się jakąś niezwykłą cechą (np. obłąkany)

"Romantyczność" szybko została uznana na balladę programową polskich romantyków, a jej charakter kontynuowały inne utwory tego czasu.