I.
Największy polski komediopisarz, Aleksander Fredro, tworzy w romantyzmie, a więc w czasach przesiąkniętych martyrologią, mesjanizmem i heroicznym patriotyzmem; w czasach, w których Mickiewicz i Słowacki piszą o powstaniach narodowych, w których bezgraniczna miłość nadaje sens życiu-i w tych właśnie czasach Fredro przedstawia w swoich komediach zaściankową szlachtę i jej zacofanie oraz wyrachowaną miłość nastawioną na zysk.
Jego komedie to portrety szlachty polskiej, ale portrety satyryczne, pełne komizmu, bynajmniej nie wyidealizowane. Charakterystykę bohaterów pisarz rozpoczyna od nadania im tzw. nazwisk mówiących-stanowią one kwintesencję osobowości postaci hiperbolizując jedną z jej cech. Onomastyka w utworach literackich stawia sobie bowiem za cel ulokowanie fabuły w czasie i przestrzeni oraz właśnie charakterystykę postaci. Imiona i nazwiska mają stwarzać pozory prawdopodobieństwa, ale mają też przyczyniać się do powstawania efektów komicznych.
Nazwiska mówiące to nie jest jednak wynalazek Fredry. Pisarz zaczerpnął ten pomysł z literatury i kultury oświecenia. Oświecenie zaś poznało ten sposób modelowania sylwetek z utworów antycznych. Nazwiska mówiące znane były już w starożytności, korzystali z nich m.in. Terencjusz i Plaut. W antyku zasada była prosta:
wolno urodzeni obywatele greckiej poli otrzymują imiona autentyczne, niewolnicy i osoby o niższym statucie społecznym imiona mówiące. Polskie oświecenie odrzuciło jednak tę zasadę- onomastyka nie zawierała już informacji o przynależności do którejś z grup społecznych. Ze względu na uwarunkowania kulturowe, funkcje charakteryzujące imion przejęły nazwiska-nadawano postaciom autentyczne imiona i wymyślone nazwiska.
Konwencja tworzenia nazwisk mówiących jest prosta: najczęściej wykorzystywany jest język polski, co zapewnia bezbłędne odczytanie intencji autora przez widza lub czytelnika. Języki obce pojawiają się wyjątkowo. Poza tym każda z postaci-typu ma przyporządkowany do siebie określony sposób tworzenia nazwiska:
- starsi mężczyźni - nazwiska wskazujące na wiek lub stan posiadania, czasem na cechy charakteru
- starsze kobiety - nazwiska wskazujące przeważnie na cechy mężów, czasem ironiczne
- amanci - często są nam znani tylko z imienia (rzadkiego), nazwisko wskazuje na cechy wyglądu lub charakteru
- amantki - często są nam znane tylko z imienia, nazwiska wskazują na cechy charakteru
- służba - nazwiska wskazują na cechy służby
- typy zawodowe-nazwiska wskazują na uprawiany zawód.
II.
Po tym wprowadzeniu przyjrzyjmy się zatem nazwiskom mówiącym u Fredry.
1) zapożyczenia z języków obcych:
Pan Geldhab - niem. geld haben, czyli mieć pieniądze, geld-hab (końcówka -en została ucięta) , tu w znaczeniu: osoba, która ma pieniądze, której się dobrze powodzi
Konto - włos. rachunkowość, conto (litera k została spolszczona na k), tu w znaczeniu: osoba, która prowadzi księgowość, zajmuje się rachunkami
Jowialski - łac. jovialis, czyli wesoły, jovial-ski (łacińskie v zostało spolszczone na w), tu w znaczeniu: osoba wesoła
baron Mortara - włos. moździerz, tu w ujęciu satyrycznym na określenie tchórza
Raptusiewicz - łac. raptus, czyli gwałtowny, raptus-iewicz tu w znaczeniu: osoba porywcza, gwałtowna
2) nazwiska zakończone na -ski, -cki, -ska, -cka, a więc na tradycyjny formant tworzący nazwiska szlacheckie w dawnej Polsce:
Pani Dobrójska - nazwisko odprzymiotnikowe utworzone od przymiotnika dobra, dobr-ój-ska, tu w znaczeniu: osoba dobra
Dyndalski, Dyndalska - nazwisko odczasownikowe utworzone od czasownika dyndać, tu w znaczeniu: kołysać się, zmieniać zdanie
Śmigalski - nazwisko odczasownikowe utworzone od czasownika śmigać, śmiga-l-ski, tu w znaczeniu: osoba wciąż zabiegana, zajęta
Birbancki - przymiotnik od wyrazu birbant, znaczenie: osoba prowadząca hulaszczy tryb życia
3) nazwiska odprzymiotnikowe:
Pani Dobrójska- nazwisko odprzymiotnikowe utworzone od przymiotnika dobra, dobr-ój-ska, tu w znaczeniu: osoba dobra
Raptusiewicz - łac. raptus, czyli gwałtowny, raptus-iewicz tu w znaczeniu: osoba porywcza, gwałtowna
Jowialski - łac. jovialis, czyli wesoły, jovial-ski (łacińskie v zostało spolszczone na w), tu w znaczeniu: osoba wesoła
Uczciwski - nazwisko utworzone od przymiotnika uczciwy, uczciw-ski, tu w znaczeniu: osoba uczciwa
Twardosz - nazwisko utworzone od przymiotnika twardy, tward-osz, tu w znaczeniu: osoba twarda, konsekwentna, nieprzejednana
4) nazwiska odrzeczownikowe:
Milczek - nazwisko utworzone od rzeczownika milczenie, milcze-k, tu w znaczeniu osoba milcząca
Papkin - nazwisko utworzone od rzeczownika papka, papk-in, tu w znaczeniu: osoba gotowa zrobić za papkę, czyli jedzenie, wszystko, pieczeniarz
Birbancki - przymiotnik od wyrazu birbant, znaczenie: osoba prowadząca hulaszczy tryb życia
Lisiewicz - nazwisko utworzone od rzeczownika lis, lis-iewicz, tu w znaczeniu: osoba chytra, przebiegła
baron Mortara - włos. moździerz, tu w ujęciu satyrycznym na określenie tchórza
Konto - wł. rachunkowość
Piórko - zdrobnienie wyrazu pióro, tu w znaczeniu: pokątny pisarz
Lagena - rzeczownik pochodzący z gwary lwowskiej, a oznaczający niedołęgę, ciemięgę
5) nazwiska odczasownikowe:
Śmigalski - nazwisko odczasownikowe utworzone od czasownika śmigać, śmiga-l-ski, tu w znaczeniu: osoba wciąż zabiegana, zajęta
Dyndalski, Dyndalska - nazwisko odczasownikowe utworzone od czasownika dyndać, tu w znaczeniu: kołysać się, zmieniać zdanie
6) złożenia - w komediach Fredry występują dwa nazwiska mówiące będące złożeniami:
książę Rodosław - nazwisko pochodzące od wyrazów sławiący ród: ród-o-sławiący, ó zostało uproszczone do o, końcówka -iący uległa skróceniu, a oba wyrazy zostały połączone fonem o, rod-o-sław; jest to złożenie imiesłowu przymiotnikowego czynnego i rzeczownika
pan Geldhab - nazwisko pochodzące od wyrazów geld haben: geld-haben, końcówka -en uległa skróceniu i powstało geld-hab.; nazwisko jest złożeniem czasownika i rzeczownika
Wyżej zaprezentowałam podział nazwisk mówiących z komedii Fredry. Niektóre z nich ze względu na swoją bardziej złożoną budowę należą do kilku grup jednocześnie. Fredro nie stosował nazwisk mówiących we wszystkich swoich komediach (w niektórych mamy do czynienia z nazwiskami autentycznymi, a w innych jedynie z imionami), dlatego ich zasób nie jest aż tak ogromny.
III.
Nazwiska mówiące u Fredry nie są jedynie spuścizną oświeceniową. Komediopisarz tworząc je nawiązuje do tradycji antycznej, a nie jedynie oświeceniowej. Poza tym nie jest to bezmyślne kopiowanie maniery literackiej czy też naśladowanie swoich wielkich poprzedników. Nazwiska mówiące u Fredry to element charakterystyki postaci, kreowania świata przedstawionego. Jest to prowadzone z rozmysłem działanie, które unaocznia sens utworu. Dlatego nie możemy określać nazwisk mówiących u Fredry jedynie jako spuścizny- musimy pamiętać, że choć nawiązują one do tradycji literackiej, ich istnienie jest samodzielne i w pełni uzasadnione w komediach Fredry.
