Renesans koncentrował się w dużej mierze również na ówczesnej rzeczywistości, opisywał ją, oceniał, mamy tego przykład w literaturze zadaniem owych tekstów było kształtowanie wzorów, dzięki którym wiadomo było, która postawa jest godna naśladowania, która zaś nie. Zło było piętnowane i wyszydzane. Takie właśnie rysy można przypisać słynnym dziełom polskich pisarzy renesansowych -Piotra Skargi i Jana Kochanowskiego. Dzięki nim literatura odrodzeniowa wypracowała postawę patriotyczną, wzór, mający podkreślić pozytywne wartości. Przedstawię poniżej kilka przykładowych utworów:
Piotr Skarga bardzo dużą wagę przykłada do patriotyzmu, uczucia, które powinno się znajdować w sercu każdego obywatela. To właśnie ono jest przedstawione i uznane za najważniejsze "Kazaniach sejmowych". Jest tu zawarte ważne porównanie ojczyzny do matki, którą trzeba kochać: "Bóg matkę czcić przykazał(...).A która jest pierwsza po i zaszłuszeńsza po ojczyźnie matka jako ojczyzna...". Taka metafora miała poruszyć serca czytelników.
Inaczej przedstawia problem patriotyzmu Jan Kochanowski w pieśni "O spustoszeniu Podola przez Tatarów". Autor zauważa tu poważny problem, jakim jest brak funduszy dostateczną ilość wojska, dlatego odwołuje się do uczuć szlachty polskiej, o niewielkie właściwie poświęcenie: "Skujmy talerze na talery, a żołnierzowi pieniądze gotujmy". Może to nawet uratować niepodległość ojczyzny.
Uczucie patriotyzmu łączy się nierozerwalnie z cnotą, którą również powinien charakteryzować się wzorowy obywatel. Dzięki niej bowiem mamy motywację do działania i jednocześnie nagrodę w jej postaci. Właśnie tak rozumie tę wartość Jan Kochanowski w "Pieśni XII" z "Ksiąg wtórych", w której "cnota ) nie może wziąć szkody ani się ogląda na ludzkie nagrody", czyli jest ona bogactwem samym w sobie. Cnota obywatelska jest również tematem "Odprawy posłów greckich", która jest ostrzeżeniem Polski i jej obywateli przed niechybnym upadkiem. Dlatego też autor gani tu liczne przywary szlachty -upodobanie do zabawy, nieodpowiedzialność, zaniechanie dobra państwowego na rzecz swoich interesów, przypomina im, że będą odpowiadać za to przez Bogiem: "A wam więc nad mniejszymi zwierzchność jest dana, ale i sami macie nad sobą pana, któremu kiedyżkolwiek z spraw swych uczynić, poczet macie: trudnoż tam krzywemu wynić".
Piotr Skarga w "Kazaniu o miłości ku ojczyźnie" przedstawia jeszcze jedno ważne porównanie ojczyzny do tonącego okrętu. Kaznodzieja królewski próbuje uprzytomnić Polakom powagę sytuacji, do której doprowadziła ich własna pycha i egoistyczne zachcianki. Nie zachowują się oni właściwie, łamią zasady etyczne. Nie przejmują się oni interesem publicznym, ale jest to zachowanie naiwne i nieodpowiedzialne, ponieważ w sytuacji, gdy Rzeczpospolita całkowicie upadnie, również oni stracą swoje majątki i nie będzie z nich pożytku.
Według tych pisarzy bardzo istotnym elementem naszego życia społecznego powinna być ciekawość tego, co dzieje się w naszym społeczeństwie, powinniśmy posiadać aktualne informacje o wydarzeniach, a także żywo na nie reagować, być gotowym do pomocy. Piotr Skarga we wspomnianym wyżej kazaniu właśnie o tym pisze i taką prawdę przekazuje -tylko wspólna siła i zjednoczenie uratuję tonący okręt przed zagładą: "gdy swymi skrzynkami i majętnością, którą ma w okręcie,(...) pogardzi, a z innymi się do obrony okrętu uda,(...) swe zdrowie zachowa".
Niemniej jednak ważna jest również dyscyplina i posłuszeństwo, których brak też jest zły, o czym czytamy w "Odprawie posłów greckich" Jana Kochanowskiego: "Przełożonych występy miasta zgubiły i szerokie do gruntu carstwa zniszczyły"
Przesłanie dla Polaków, by nieco więcej interesowali się ojczyzną zawiera również "Pieśń XII" z "Ksiąg wtórych" Jana Kochanowskiego, który jednocześnie obiecuje nagrodę: "jeśli komu droga otwarta do nieba tym, co służą ojczyźnie"; a także we wspomnianej już pieśni "O spustoszeniu Podola przez Tatarów". Tutaj wyrazem troski o ojczyznę jest przede wszystkim właściwa organizacja wojska, zwłaszcza w czasie zagrożenia wojną, gdy potrzebna jest skuteczność obrony. Miała ją zapewnić szlachta polska, której obowiązkiem było płacić wyznaczony przez króla podatek gruntowy.
Podsumowując można powiedzieć, że pisarze polscy doby renesansu przedstawili model wzorowego patrioty i idealnego obywatela, który możemy uznać za obowiązujący również dzisiaj, ponieważ zmieniły się tylko okoliczności historyczne, ale problemy podstawowe zostały takie same. Dzisiaj także nasze państwo wymaga od nas patriotyzmu, cnoty i gotowości, aby stanąć w jej obronie, kiedy sytuacja tego wymaga. Ludzie powinni zwracać większą uwagę na swoją uczciwość i podporządkowanie własnych interesów, korzyściom wspólnym dla całego społeczeństwa. Dzięki wspólnej pracy na rzecz ojczyzny, wszyscy jej obywatele poczują korzyści, a także wolność i bogactwo, które będzie płynęło z silnego państwa.
