Nazwy: renesans i odrodzenie używane mogą być zamiennie. Określają one czasy w kulturze Europy obejmujące połowę XIV stulecia, wiek XV i XVI. Włoch były pierwszym krajem, w którym pojawiły się nowe kierunki, przeniesione potem do pozostałych państw. Renesans zapoczątkował istotne zmiany w kulturze sztuce, nauce, filozofii i obyczajach. Polski renesans to przede wszystkim czasy jagiellońskie. Datuje się go na koniec XV do początku XVII wieku.
Kolebką renesansu były Włochy, ale z ważnych przyczyn. Cieszyły się one bogatą tradycją artystyczną. Poza tym były Włochy w XV wieku bardzo bogatym państwem europejskim. W miastach włoskich przebywało wieku bogatych kupców i bankierów, których pragnieniem było zostawienie po sobie pamiątki w postaci portretów, wspaniałych pałaców, a nawet rodzinnych kaplic. Inwestowali więc oni w zdolnych artystów, którzy choć przy swoich mecenatach nie tworzyli arcydzieł, to stwarzali sobie możliwość dalszego rozwoju. Mieli dzięki opiece bogatych szanse na rozwinięcie swojego talentu.
Szczytowym i pełnym okresem odrodzenia były czasy życia i pracy artystycznej największych geniuszy: Leonarda da Vinci ("Dama z łasiczką"), Michała Anioła ( freski w Kaplicy Sykstyńskiej) i Rafaela Santi ( "Szkoła Ateńska"). Byli oni obdarzeni niezwykłymi i nieprzeciętnymi talentami. W dużej mierze dzięki nim powstała idea, uważająca artystę za jednostkę wyjątkową, twórczą, a nie tylko wykonawcę powierzonej przez kogoś pracy.
W renesansie odrzucone zostało pojęcie jednostki ludzkiej, jako części jakiejś hierarchii. Zamiast tego pojawił się człowiek zainteresowany doczesnymi sprawami ludzkimi, teraźniejszością. To zmieniło również sztukę i jej cele- odtąd miała ona stanowić źródło szczęścia, dawać przyjemność, pożytek. Artyście natomiast przypisywano wyjątkową rolę. Odrodzenie było również czasem odwołania się i poznania wspaniałych dokonań poetyckich i filozoficznych antyku. Stał się on kopalną wzorów i inspiracji. Znany był Arystoteles, Horacy i właściwe im rozumienie estetyki. Dzięki temu sformułowano także zasady kanonu renesansowego, opartego na przejrzystości i prostocie.
Renesans kształtowały nie tylko wydarzenia artystyczne i kulturalne, ale również pochodzące z innych dziedzin życia. Ważnym czynnikiem stały się wyprawy zamorskie, które często przynosiły bogactwo miastom; kształtowanie nowoczesnego i silnego systemu państwowego w niektórych krajach; rozwój sztuki drukarskiej, a także ruch reformatorski. Spowodował on rozbicie chrześcijan i powstanie nowych, samodzielnych wyznań. Dzięki reformacji pogłębiła się znacznie świadomość narodowa i kulturowa, rozwinęła się działalność szkół, zwiększył się nakład pism teologicznych i publicystycznych.
Polska bardzo żywo przyjęła ten nowy ruch umysłowy i religijny, pomimo, że bardzo silne było u nas stanowisko i pozycja Kościoła katolickiego, który nawet w czasie popularności protestantów, nie stracił żadnego ze swych przywilejów. Znamienny jest fakt, że w Rzeczpospolitej nie wprowadzono ustaleń z Trydentu z 1563 roku, nakazujących represjonowanie innowierców. Taka sytuacja spowodowała, że Polska stała się krajem tolerancyjnym i była schronieniem dla prześladowanych w innych krajach.
Reformację należy usytuować zaraz obok humanizmu, ponieważ porównywalnie wielki był wpływ obu tych nurtów na atmosferę umysłową epoki. Humanizm skoncentrowany był na poznanie natury ludzkiej, zachowania społecznego. Hasła humanizmu zawiera się w zdaniu, którego autorem jest Terencjusz: "Człowiekiem jestem, i nic co ludzkie nie jest mi obce". Humaniści przekonywali, że należy kształtować indywidualną, silną jednostkę ludzką, uznawali wartościowość człowieka, jego talent. Jest to stanowisko odwrotne do średniowiecznego. Określa je antropocentryzm, czyli pogląd, według którego w środku wszechświata stawia się człowieka, nie zaś Boga. Wielką rolę w kształtowaniu idei renesansowych przypisuje się Erazmowi z Rotterdamu, największemu myślicielowi. Był on krzewicielem pokojowego nastawienia do świata i ludzi, którzy według niego są dobrzy.
W Polsce najważniejszym poetą doby renesansu był Jan Kochanowski, a także Mikołaj Rej. Mikołaj Sęp Szarzyński zamyka swoją metafizyczną poezją czasy odrodzenia. W okresie tym nastąpił rozwój prozy politycznej, naukowej i dyskursywnej dzięki twórczości (Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Łukasza Górnickiego i Stanisława Orzechowkiego. Zrezygnowano ze średniowiecznej łaciny na rzecz literackiego języka polskiego, który rozwinął się w zakresie środków artystycznych i zasad ortograficznych. Zyskała poezja polska kilka nowych form publicystycznych i literackich.
