Bezsporna jest rola antyku w kształtowaniu się kultury europejskiej. Sztuka starożytna przez wieki inspirowała rozmaitych badaczy i twórców, przez długi czas wyznaczała kanony piękna, uznawano ją za wzór doskonały, klasyczny. Filozofia greckich i rzymskich myślicieli stała się fundamentem dla rozwoju nauk przyrodniczych i humanistycznych powstających na przestrzeni różnych epok. Elementy z odległej epoki jawią się również jako stale obecne w dzisiejszym świecie.

Moja praca składa się z dwóch części. Pierwsza dotyczy filozofii przyrody, zapoczątkowanej w antyku i mającej zasadniczy wpływ na rozwój późniejszych kierunków filozoficznych. Druga jest poświęcona Mitologii greckiej oraz Biblii, największym według mnie osiągnięciom literatury starożytnej. Postarałem się również w możliwie najdokładniejszym stopniu pokazać ich wpływ na światopogląd i zachowanie współczesnego społeczeństwa.

Największy rozkwit filozofii starożytnej przypada na VI wiek przed naszą erą. Podstawową kwestią do rozważań stało się pytanie: skąd pochodzi świat i w jakim celu funkcjonuje? Z czasem powstały różnorodne teorie kosmologiczne, bardzo rzadko związane z człowiekiem. Do ich rozwoju doszło głównie na terenach wysp jońskich oraz na Sycylii (tutaj kształtują się kierunki oparte przede wszystkim na powszechnie funkcjonujących w społeczeństwie podaniach i legendach). Myślą przewodnią było Panta rhei - wszystko płynie.

Najbardziej znanymi przedstawicielami poszczególnych grup filozoficznych w antyku są:

Tales z Miletu - jako pierwszy postawił pytanie jak doszło do powstania świata? Doszedł do wniosku, że rzeczywistość wyłoniła się z wody (odwoływał się do mitu o Okeanosie i Tetydzie) ponieważ woda jest substancją niezbędną do życia dla wszystkich organizmów. Cechowało go empiryczne podejście do życia, na niewątpliwą uwagę zasługuje fakt, że Tales z Miletu przeprowadził pierwsze obliczenia matematyczne i zmierzył wysokość piramid. Ponadto trafnie przepowiedział moment zaćmienia Słońca. Anaksymander - pierwszy posługiwał się sformułowaniem: zasada funkcjonowania. Używana przez niego terminologia znalazła z czasem powszechne zastosowanie wśród innych filozofów greckich; według niego świat miał swój początek w bezkresie (z gr. apeiron). Anaksymenes - był uczniem Anaksymandra, później zafascynował się Talesem z Miletu. Próbował pogodzić ze sobą poglądy obu myślicieli. W ten sposób doszło do powstania teorii opartej na pojęciach niezbędności i bezkresu. Anaksymenes twierdził, że świat pochodzi z powietrza, ponieważ jest ono zarówno niezbędne do życia jak i bezkresne. Heraklit z Efezu - głosił przekonanie, że świat wywodzi się z ognia. Odkrył, że jego zasadniczą własnością jest zmienność. Uznał, że poszczególne żywioły współdziałają ze sobą i znajdują się we wzajemnej cyrkulacji. Obrazem rzeczywistości stała się dla niego rzeka, której nurt jest podobny naturze. Życie ludzkie rozpoczyna się narodzinami, płynie latami i kończy się śmiercią. Hasłem przyświecającym myśli Heraklita z Efezu było: Niepodobna wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki. Parmenides - był najwybitniejszym przedstawicielem grupy tzw. Eleatów. W swojej pracy dotykali trudnej problematyki teorii bytu. Ich pomysły były niezwykle nowatorskie, definiowali byt jako kulę, ponieważ doszli do wniosku, że nie ma on ani swojego początku ani końca. Zakładali istnienie trzech dróg w życiu człowieka: pierwsza to prawda, druga - mniemanie o sobie oraz otaczającym świecie, trzecia - szeroko pojęty fałsz. Zenon z Kition - założyciel Szkoły Stoickiej; świat według niego opierał się na cnocie, to właśnie ona miała być źródłem szczęścia w życiu człowieka, głosił potrzebę uniezależnienia się od okoliczności zewnętrznych, zapanowania nad samym sobą i wyrzeczenia się dóbr materialnych. Uważał, że o naturze człowieka stanowią jego zdolności rozumowania i pojmowania rzeczy.Ideałem dla stoików stał się mędrzec, potępiający zło, popędy cielesne, pieniądze czy zaszczyty i żyjący w zgodzie z wartościami nadrzędnymi (dobro, litość, samozaparcie). Znanym stoikiem był np. Marek Aureliusz. Pitagoras - założył organizację mającą na celu zrzeszenie ludzi pragnących zbliżyć się do boga; w swoich działaniach skoncentrował się prawie wyłącznie na matematyce, twierdził, że jest nauką, która najbardziej przybliża człowieka do absolutu; liczba była dla niego bytem realnym, który zapoczątkował istnienie świata. Według pitagorejczyków kolejne cyfry posiadały określone znaczenia, np.: 1. to punkt, 2. linia, 3. figura geometryczna, 4. bryła, 5. konkretne własności różnych ciał, 6. życie, 7. duch, 8. uczucie miłości, 9. roztropność lub sprawiedliwość, 10. symbolizowała doskonałość wszechświata. Demokryt z Abdery - przedstawiciel Atomistów, określili pojęcie atomu - bytu myśli. Głosili koncepcję, że całość świata jest złożona z niekończącej się liczby atomów, będących cząsteczkami niepodzielnymi. Możemy wyróżnić cztery naczelne założenia w filozofii atomistów:

a. przyroda składa się z atomów;

b. atomy różnią się między sobą własnościami ilościowymi - kształtem i położeniem względem siebie;

c. ruch jest podstawą właściwości atomów;

d. wszystkie atomy poruszają się w próżni.

Rozwijająca się w starożytności filozofia przyrody stała się początkiem nauk filozoficznych, zajmujących się ogólnymi rozważaniami na temat istoty i struktury bytu, ludzkiego poznania oraz zasad wartościowania, którymi posługuje się w życiu, jak również miejsca człowieka w świecie i jego poglądów.

Literatura antyczna jawi się jako kopalnia różnorodnych wzorców postępowania, archetypów myślowych i uniwersalnych sytuacji. Dotyka problemów związanych z codzienną egzystencja istoty ludzkiej. Pokazuje zmagania człowieka z beznadziejnie anonimowymi siłami, które ciągle mu zagrażają. Zwraca uwagę czytelników na zmienność kolei losów. Tematyka utworów starożytnych do dziś nie straciła na swojej aktualności.

Mitologia grecka stanowi obszerny zbiór bardzo ciekawych i niezwykle alegorycznych utworów. Poszczególne opowieści odnoszą się do czasów prehistorycznych i pozornie relacjonują rozgrywające się w nich wypadki. Głównym założeniem okazuje się wzbudzenie refleksji wśród czytelników, odwołanie się w największym stopniu do intuicji odbiorcy.

Mity stanowią doskonały obraz wierzeń i obyczajowości starożytnego społeczeństwa. Są również próbą wyjaśnienia tajemnicy początków świata i życia ludzkiego, relacji człowieka z bogami, pochodzenia dobra i zła itp. Ukazują rozmaite modele osobowości i określonych postaw. Ich fabułę determinują pytania w stylu: Kim jestem? Skąd pochodzę? Dokąd podążam? Jaki jest cel mojego istnienia? etc. Dzielą się na:

teogoniczne (historie o powstaniu i działalności bogów); kosmogoniczne (ukazujące proces powstawania świata); antropogeniczne (z greckiego: anthropos = człowiek; o powstaniu człowieka i jego naturze); genealogiczne (przedstawiające historie licznych rodów i kolejnych pokoleń, niejednokrotnie dotyczą dziejów heroicznych postaci).

Najbardziej znanymi archetypami mitologicznymi są:

dzieje Prometeusza, ukazujące postawę wielkiego poświęcenia się dla ogółu, buntownika walczącego z bogami o poprawę sytuacji człowieka; historia Dedala i jego syna Ikara; archetyp konfliktu pokoleń, opozycji między swobodą i rozwagą, młodością i starością; opowieść o Orfeuszu i Eurydyce; archetyp wielkiej miłości, której nie jest w stanie przezwyciężyć nawet śmierć; o bogini Nike; archetyp wielkiego zwycięstwa; o Syzyfie; archetyp nieustannego zmagania się człowieka z okrutnym losem; o Narcyzie; archetyp samouwielbienia i miłości własnej; o Erosie i Psyche; archetyp potęgi miłosnych żądz w życiu człowieka;

Swoistym wprowadzeniem do mitologii greckiej są opisy powstawania świata, który wyłania się z chaosu wraz z bogami i licznym pokoleniem cyklopów i tytanów. Postaci wdają się w konflikt i rozpoczynają wojnę, poprzedzającą narodziny człowieka. Świat starożytnych Greków był więc politeistyczny - czyli opierający się na wierze w rozliczne bóstwa.

Symbolika niektórych opowieści na stałe wpisała się w świadomość społeczności późniejszych i przetrwała aż do czasów współczesnych. Z pewnością nikomu z nas nie są obce różne określenia zaczerpnięte z mitów, np. puszka Pandory - oznaczająca rzecz wyjątkowo niebezpieczną, czy koń trojański - stanowiący określenie podstępu. Wiele z nich stale funkcjonuje w języku współczesnym. Inne najbardziej znane to:

amory - czyli zaloty; ambrozja - produkty o niesamowitym smaku; egida - "pod egidą" oznacza w mowie potocznej znalezienie się pod czyjąś opieką; ikarowe loty - nieprzemyślane działania; koszula Dejaniry - rzecz, która sprowadzi niebezpieczeństwo na swojego właściciela; męki Tantala - trudności w osiągnięciu zamierzonego celu; miecz Damoklesa - oznacza nadchodzące niebezpieczeństwo; nektar - cudowny napój; Olimp - metafora wybitnie uzdolnionej grupy osób; paniczny strach (od bożka Pana) - oznacza strach niemożliwy do zniesienia; Parnas - w przenośni: środowisko artystyczne, poetyckie; pięta achillesowa - najczulszy punkt w ciele bądź świadomości człowieka; prometeizm - inaczej altruizm, postawa rezygnacji z własnego szczęścia i całkowitego poświęcenia się dla ogółu; róg obfitości - wielkie dobra, które nieoczekiwanie okazują się dostępne dla przeciętnego człowieka; Scylla i Charybda - właściwie: "stanąć miedzy Scyllą i Charybdą", oznacza obustronne niebezpieczeństwo, konflikt tragiczny, niemożność dokonania słusznego wyboru; stajnia Augiasza - oznacza rzecz, która została bardzo zaniedbana; strzała Amora - "być trafionym strzałą Amora" znaczy: zakochać się; syzyfowa praca - bezsensowny wysiłek; węzeł gordyjski - łamigłówka, która zdaje się być niemożliwa do rozwiązania; wyprawa po złote runo - podróż w celu zdobycia wielkiego skarbu; może stanowić określenie kariery danego człowieka, ustawicznego dążenia do uzyskania jak największych korzyści materialnych.

Biblia to inaczej Pismo święte, składające się ze Starego i Nowego Testamentu. Jest to bardzo obszerna kompozycja literacka, zawierająca judaistyczne (tylko Stary Testament) oraz chrześcijańskie (przede wszystkim Nowy Testament) księgi religijne. Jest powszechnie uznawana za dzieło, które w największym stopniu przyczyniło się do rozwoju świadomości Europejskiej. Na plan pierwszy w całości kompozycji wysuwa się moralne pouczenie, dotyczące sensu istnienia świata i drogi życiowej człowieka. Biblia uchodzi za wyraz "objawienia bożego", którego doświadczyli jej twórcy.

Interesujące jest znaczenie słowa testament. Otóż według języka greckiego, testamentum oznacza "przymierze". Biblia jest więc swego rodzaju "układem" zawartym pomiędzy człowiekiem a Bogiem, w którym ten drugi zobowiązuje się pod pewnymi warunkami obdarzyć ludzi swoją łaską.

W Starym Testamencie, uczestnikami "negocjacji" ze stwórcą stają się: Noe, Abraham, Mojżesz oraz mityczny władca ludu izraelskiego - Król Dawid. Naczelna postacią Nowego testamentu jest Jezus Chrystus - syn boży, który sprawuje funkcję powiernika między swoim ojcem i ludźmi.

Na uwagę zasługuje styl pisarski obecny w Biblii. Język jawi się jako niezwykle barwny, obrazowy i bardzo metaforyczny. Poszczególne wypowiedzi zawarte w dziele, utrzymane zostały w patetycznym tonie, ich autorzy zrezygnowali z drobiazgowości opisów i skoncentrowali się w największym stopniu na uwydatnieniu problematyki moralnej i jej metafizycznego znaczenia.

Zanim przejdę do omówienia wpływu biblii na kulturę współczesną, chciałbym wymienić i krótko omówić najbardziej znane przekłady Starego i Nowego Testamentu.

  • Septuaginta to pierwsze tłumaczenie Starego Testamentu z języka hebrajskiego na język grecki. Pochodzi z około 200 roku przed Chrystusem, według legendy został dokonany przez siedemdziesięciu dwóch mędrców;
  • Wulgata - łaciński przekład Biblii, autorstwa świętego Hieronima. Skonstruowany na wzór mowy powszechnie używanej (w języku łacińskim: vulgatus znaczy pospolity), miał dotrzeć do jak największej liczby odbiorców. Został uznany przez kościół katolicki za oficjalny tekst Pisma świętego.

Tłumaczenia polskie:

  • XV wieczny przekład o nazwie Biblia królowej Zofii, sporządzony wedle życzenia czwartej żony Władysława Jagiełły; jest to pierwsze tłumaczenie z Wulgaty;
  • Biblia Leopolity księdza Jana Nicza ze Lwowa (z 1561 roku); stanowi bardzo wierne odwzorowanie Wulgaty;
  • Biblia brzeska (z 1563 roku) - przekład kalwiński;
  • Biblia księdza Jakuba Wujka (z 1599 roku) - przekład katolicki;
  • Biblia tysiąclecia (z 1965 roku) - najbardziej powszechny przekład z języka hebrajskiego i greckiego.

Narracja Pisma świętego jest źródłem wielu gatunków, które na stałe wpisały się do kanonu literackiego. Są to m.in.:

  • tren - utwór poetycki, poświęcony osobie zmarłej, mający na celu rozpamiętywanie jej zasad i uczynków; w Polsce najbardziej znanym zbiorem dzieł tego typu są Treny Jana Kochanowskiego;
  • psalm i pieśń - utwory przeznaczone do śpiewania przy akompaniamencie różnych instrumentów muzycznych, często mają charakter pouczający bądź pokutny;
  • hymn - pieśń ku czci wyższej istoty lub wyrażająca nastroje patriotyczne, jest utrzymana w podniosłym tonie;
  • kronika - stanowi chronologiczny zapis wydarzeń dotyczących danego rodu bądź miejsca. Zwykle nie tłumaczy ich związku przyczynowo-skutkowego;
  • saga rodowa - jest to zwykle cykl opowieści o losach konkretnej rodziny, przedstawiających głównie wybitne działania poszczególnych postaci;
  • kazanie - tekst utrzymany w tonie moralizatorskim, stylizowany na przemowę osoby duchownej;
  • dialog o tematyce filozoficznej - dyskurs dotyczący określonych poglądów, którego zadaniem jest ich racjonalne wyjaśnienie.

Wątki biblijne w dalszym ciągu szeroko oddziałują na wszystkie dziedziny kultury i sztuki. Są niekończącym się źródłem tematów i rozmaitych symboli, które powszechnie wykorzystuje się np. w dokonywaniu literackich parafraz. Dla badaczy zajmujących się problemami o charakterze teologicznym, stanowią wykładnie o Bogu i losie człowieka. Nowy testament służy również pokrzepieniu serc, ukazuje triumf zmartwychwstałego Jezusa Chrystusa nad śmiercią i złem.

Liczne zwroty i sformułowania z Biblii znalazły zastosowanie w języku współczesnym. Oto najbardziej znane przykłady:

  • egipskie ciemności - oznaczają nieprzeniknioną otchłań;
  • hiobowe wieści - wyjątkowo złe nowiny;
  • jeźdźcy Apokalipsy - grupa okrutnych ludzi;
  • działalność faryzeuszy - działanie ludzi fałszywych i obłudnych;
  • judaszowy pieniądz - zapłata otrzymana za zło wyrządzone innemu człowiekowi;
  • krzak gorejący / ognisty słup - symbole magii i tajemnicy;
  • manna z nieba - niespodziewane doświadczenie dobra ze strony innych osób;
  • niewola egipska - znalezienie się w sytuacji bez wyjścia;
  • osioł dardanelski - głupiec;
  • plagi egipskie - są bardzo trafnym określeniem na spotykające człowieka nieszczęścia;
  • rajskie jabłko - symbol rzeczy niedostępnej, zabronionej;
  • pocałunek Judasza - gest fałszywy, mający na celu wyrządzenie komuś krzywdy;
  • rzeź niewiniątek - atak na bezbronnych ludzi;
  • mądrość salomonowa - niezwykle trafna wypowiedź, puenta;
  • stwierdzenie: to Sodoma i Gomora - oznacza obserwację wielkiej rozpusty, nieposzanowania obowiązujących praw i norm moralnych;
  • syn marnotrawny - człowiek, który zdał sobie sprawę, że był w błędzie;
  • trąby jerychońskie - niesamowicie głośne dźwięki;
  • wdowi grosz - szczera ofiara, która wiąże się z osobistymi wyrzeczeniami;
  • ziemia płynąca mlekiem i miodem - symbol wielkiego bogactwa;
  • żebro Adamowe - oznacza odwieczny związek między kobietą i mężczyzną;
  • wielki Babilon - symbol zgromadzenia działającego przeciwko Bogu i wbrew woli człowieka.

Osiągnięcia antyku filarami kultury europejskiej to temat bardzo obszerny i wymagający gruntownej wiedzy z różnych dziedzin. Omówione przeze mnie przykłady, dotyczą wpływu Mitologii greckiej oraz Biblii na literaturę nowożytną i język dzisiejszego człowieka. Mam nadzieję, że udało mi się zwrócić uwagę na to, jak szerokie zastosowanie znalazły ukształtowane przez starożytność elementy w kulturze współczesnej.