Okresem staropolskim nazywa się okres od XII do połowy XVIII wieku czyli epoki średniowiecza, renesansu i baroku. Twórczość staropolska obejmuje niezwykle różnorodne i zmieniające się pod wpływem haseł kolejnych epok gatunki literackie. Propagowane w okresie średniowiecza wartości miały najczęściej biblijny rodowód. Twórcy średniowieczni chętnie rozpowszechniali konkretne wzorce osobowe, które były wskazówkami dla ludzi, jak powinni dobrze żyć. Godnymi naśladowania były postawy świętego (czyli ascety), władcy i rycerza. Charakteryzowały się one następującymi zaletami: odrzuceniem dóbr materialnych, poświęceniem się Bogu, walką w imię wiary i ojczyzny.
W kolejnej epoce - renesansie - zwrócono uwagę na inne wartości. Dotychczas zapatrzony w niebo człowiek odwracał się ku życiu na ziemi. Propagowanymi w tym okresie wzorcami byli: ziemianin, humanista, dworzanin, książę i przykładny obywatel. Zaś godne naśladowania wartości to: praca, troska o dobro ogółu i sprawy państwowe, umiarkowane korzystanie z życia i doskonalenie wnętrza.
Barok był epoką przeciwieństw: z jednej strony niepokoju, obaw, rozterek, z drugiej - przyciągającego ludzką uwagę piękna. Postawiony przed wyborami człowiek jednocześnie chciał doświadczać uroków życia, ale pamiętał o ich nietrwałości i ulotności. Z tego powodu był rozdarty pomiędzy potrzebami duszy i ciała - między dążeniem do Boga i koniecznościami cielesnymi.
Bardzo ważnym utworem średniowiecznym jest "Bogurodzica" powstała około XII-XIII wieku. Początkowo była pieśnią religijną, potem jako hymn narodowy była śpiewana w czasie bitwy pod Grunwaldem. Utwór jest najstarszym polskim tekstem i dostarcza cennych informacji o staropolskiej polszczyźnie: słownictwie, składni. Sam tytuł "Bogurodzica" ma staro-cerkiewno-słowiański rodowód i jest najstarszym terminem kościelno-religijnym. Bez względu na czas powstania pieśń zwraca uwagę kunsztowną budową stroficzną i rymami.
Inną tematykę porusza kolejny utwór średniowieczny - "Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią". Dotyczy on nieuchronności śmierci, która obejmie wszystkich ludzi bez względu na ich stan i urodzenie. Życie ziemskie jest potraktowane z pogardą jako czas przejściowy do zbawienia. Życie niebieskie zarysowane jest jedynie mgliście, ale niezwykle wyraziście i szczegółowo przedstawiony jest moment śmierci i towarzyszące jej męki zadawane przez szatana. Trwoga, jaką budzi ten utwór, ma nakłonić ludzi do życia pełnego cnót, które będzie wstępem do zbawienia.
"O zachowaniu się przy stole" Słoty ma wartość dydaktyczną. Utwór chwali uczty jako doskonały sposób na zapomnienie o codziennych kłopotach, jednocześnie zawiera opis odpowiedniego zachowania się przy stole. Nie można zachowywać się jak żarłok lub prostak, ponadto należy usługiwać paniom i traktować je z szacunkiem. Ten utwór jest pierwszym polskim podręcznikiem savoir-vivre'u.
Tematykę polityczną porusza traktat Andrzeja Frycza-Modrzewskiego "O poprawie Rzeczypospolitej". W tym utworze autor dowodzi potrzeb przeprowadzenia licznych reform. Krytykuje większość przywilejów szlacheckich - szczególnie pierwszeństwo szlachty przy obsadzaniu stanowisk państwowych. Według Modrzewskiego najważniejsze powinny być cechy charakteru takiego człowieka: wiedza, mądrość, uczciwość oraz pożyteczność takiej osoby. Autor neguje nierówne prawo karne i domaga się takich samych praw dla wszystkich obywateli, interesuje się losem chłopa, żąda zmian w kościele oraz regulacji stosunku państwa i kościoła, aby uniezależnić polski kościół od papieża, którego poglądy są sprzeczne z interesem narodowym.
"Żywot człowieka poczciwego" Mikołaja Reja jest zbiorem mądrości i doświadczeń człowieka zgromadzonych przez lata życia. Autor porusza temat ideału szlachcica-ziemianina, którego zasługi nie polegają na ilości posiadanych herbów, ale na cnocie i odpowiednim podejściu do wspólnego dobra. Głosi obowiązek służby publicznej, która powinna skupiać najlepszych obywateli będących godnymi reprezentantami narodu. Dla zwykłego obywatela wzorem "żywota poczciwego" ma być sumienne i zgodne z intelektem i cnotą wypełnianie obowiązków. W tym postępowaniu Rej dopatruje się celu ludzkiej egzystencji, podkreśla konieczność udziału w życiu obywatelskim.
Zatroskanie o sprawy narodowe pokazuje utwór Jana Kochanowskiego "Odprawa posłów greckich". Pod przykrywką tragedii antycznej autor obrazuje ówczesne społeczeństwo polskie. Wpływu na wydarzenia nie mają ani bogowie, ani nieprzewidywalny los, ale ludzie targani rozmaitymi uczuciami. Troja jest skazana na zgubę nie ze względu na wyrok bogów, ale dlatego, że do tego popycha ją społeczeństwo. Kochanowski gani ludzką chciwość i niezdecydowanie, krytykuje młodzież, która nie wykazuje należnego zainteresowania sprawami ojczyzny. Kraj, w którym rządzi prywata i egoizm prowadzące do wojny, jest skazany na upadek, za który są odpowiedzialni sprawujący władzę i całe społeczeństwo. Politycy powinni mieć świadomość niezwykłej odpowiedzialności na nich ciążącej i pamiętać o konieczności odpowiadania przed Bogiem ze swoich czynów.
W "Transakcji wojny chocimskiej" Wacław Potocki prezentuje klasycznego polskiego Sarmatę. Choć podkreśla odwagę i męstwo Polaków, autor nie jest bezkrytyczny. Wspomina wydarzenia historyczne, aby wzruszyć ludzkie sumienia. Utwór miał przedstawiać przygotowania do bitwy chocimskiej i jej przebieg, ale w rezultacie naszpikowany jest dygresjami oni - my, które są porównawczą charakterystyką szlachty dawnej i współczesnej. Autor zwraca uwagę na niepokojące przemiany szlachty i niknącą tradycję rycerską.
Skrajnie różne przesłanie zawierają "Treny" Jana Kochanowskiego. W tym cyklu poeta zawiera cały żal i rozpacz po śmierci ukochanej córeczki Urszulki. Smutek nasila się, gdy rozgoryczony ojciec ogląda ubranka dziecka, wspomina niegdysiejsze plany na przyszłość. Śmierć dziewczynki jest porównana do przypadkowo podciętego przez ogrodnika młodego drzewka oliwnego, które uschło. Treny pokazują, jak dotychczas bogobojny mężczyzna traci wiarę i doświadcza załamania światopoglądu. Nasilająca się niepewność i desperacja powodują jego zwątpienie w nieśmiertelność ludzkiej duszy. Te utwory są niezwykle osobiste, ukazują wnętrze cierpiącego człowieka.
Twórcy literatury staropolskiej poruszali tematy religijne, obyczajowe, moralne i społeczno-polityczne. Byli humanistami i patriotami. Aktualność ich słów zapewnia istnienie polskiego społeczeństwa, a ludzie, którzy będą pamiętali myśli staropolskich pisarzy i poetów, zasłużą sobie na miano szlachetnych obywateli, zgodnie z przesłaniem Kochanowskiego:
"Jeśli komu droga otwarta do nieba,
Tym, co służą ojczyźnie."
