Pozytywizm to okres powstawania literatury tendencyjnej. Sztuka była obciążona wyraźnymi celami, miała sprzyjać przemianom społecznym, propagować wzorce osobowe, ukazywać słuszne drogi postępowania. Później odstąpiono nieco od tych celów, ale ambicja literatury nadal było ukazywanie przemian społecznych.

1.w latach 1848-1939 następowały gwałtowne przemiany społeczne, polityczne, obyczajowe, także rodziły się nowe środki artystycznego wyrazu.

- w latach Młodej Polski panowały nastroje schyłkowe, oczekiwano końca sztuki, cywilizacji, spodziewano się masowej wojny i apokalipsy.

- zacierały się stopniowo różnice społeczne, podział na klasy nie był tak wyraźny i sztywny, istniały możliwości awansu społecznego.

- pojawiały się ruchy rewolucyjne, po wiośnie ludów nasilał się ruch socjalistyczny i wybuchały kolejne rewolucje, od pierwszej wojny datuje się okres licznych wystąpień zbrojnych, rozwijający się przemysł zbrojeniowy zmieniał oblicze wojny.

2. W literaturze pozytywistycznej królował typ bohatera - społecznika. Bojownika o dobro społeczne, o edukacje i godne Zycie nizin społecznych. Opiewano czynną działalność społeczną, udział w organizacjach i jednoczenie wysiłków w marszu postępu technicznego, cywilizacyjnego i kulturowego. Jednak taka tendencyjno w literaturze, dosadno i dosłowność nie dawały się pogodzić z efektem estetycznym. Postaci były papierowe i schematyczne. Młoda polska poszukuje nowego bohatera, autentycznego , skomplikowanego psychologicznie. Żeromski czy Prus kreują bohaterów, łączących cechy romantyczne i pozytywistyczne. Tak rodzą się postaci indywidualistów - społeczników. Pozytywistów targanych romantycznymi uczuciami. Tematyka społeczna łączy się na równych prawach ze społeczna, co najlepiej widać w rozdarciu Judyma, który wybiera miedzy misją a miłością do kobiety.

Nowy bohater:

- odczuwa łączność z przyrodą, niezależnie od niej podlega jej prawom, (człowiek jest ukazywany w kategoriach biologicznych, - determinizm, naturalizm).

- jest zwolennikiem przemian społecznych i rozwoju gospodarczego

- uważa naukę za ważna dziedzinę rozwoju ludzkości, widzi w niej szanse polepszenia jakości życia ludzkiego. pomocną w udoskonalaniu, polepszaniu i ułatwianiu życia ludzkiego.

- jest poddawany wnikliwej analizie psychologicznej zgodnie z ówczesnym stanem wiedzy w tej dziedzinie.

3. cechy bohatera z awansu na przykładzie wybranych postaci. (Wokulski, Judym i Ziemkiewicz)

- siła charakteru, determinacja i zorientowanie na cel

- wprowadzają w życie własne wizje, "sami sobie niejako aranżują świat i im właśnie wszystko udaje" - Danuta Zaniślan

- oryginalność w myśleniu, nieuleganie schematom stereotypom, sprzeciwianie się postawie arystokracji - bierności, konserwatyzmowi i prywacie.

- uznawanie nadrzędnej wartości pracy jako drogi do dobrobytu społecznego, jako narzędzia do walki ze zgnilizna społeczną i absurdem świata

- potrzeba włączanie w swa działalność innych, szczególnie wyższych klas, posiadających większe możliwości działania.

- uczuciowość, kierowanie się współczuciem, miłością, ideałami

- altruistyczne nastawienie do świata, potrzeba przeciwdziałania złu

- miłość do kobiety, uleganie romansom, wiara w prawdziwe uczucie, będące motywem innych działań, nadająca sens i cel życiu.

- poczucie ograniczenia przez skostniałe formy społeczne

- chęć wyłamania się z podziałów klasowych ograniczających jednostkę, pragnienie realizacji własnych ideałów

- celem osiągnięcie awansu społecznego, awans rozumiany jako zobowiązanie a nie przywilej (Judym spłaca dług, Wokulski inwestuje i pomaga biednym)

- potrzeba bycia użytecznym

- potrzeba działania i poszukiwania nowych rozwiązań, "woleli błądzić w drodze niż stać w miejscu" - Zbigniew Załuski

- sprzeciw przeciw mieszczańskiemu stylowi życia, obłudzie i materializmowi

- złożona osobowość, bogate życie wewnętrzne, skomplikowane procesy psychiczne i trudne wybory.

- alienacja społeczna spowodowana przejściem do innej klasy, indywidualizmem i niezrozumieniem dla własnych ideałów (Judym nie należy już do robotników, nie pasuje do ich środowiska, ale nie jest tez arystokrata, Wokulskiemu często się przypomina, ze jest parweniuszem, choć przyjmuje się go na salonach).

- wyjątkowa uczciwość i wierność swoim przekonaniom, poczucie odpowiedzialności, stanowiące przeszkodę w aklimatyzacji społecznej, w świecie, który rządzi się prawami dżungli.

- tworzenie własnego systemu wartości nie opierającego się na pochodzeniu i stanie majątkowym.

To łączy tych bohaterów to uwikłanie w stosunki społeczne. Jednostka zawsze jest zależna od społeczności, ulega jej presji. Mimo negatywnego nastawienia do klas uprzywilejowanych, bohaterowie muszą się z nimi liczyć, ponieważ od tego zależy ich powodzenie. Judym próbuje przekona miejskich lekarzy, by zaangażowali się w propagowanie higieny wśród biedoty, gdyby zdołał ich do tego nakłonić, nie byłby samotnym bojownikiem. Wokulski nie pragnie zostać arystokrata, nie pociągają go salony jako takie, on pragnie tylko zdobyć względy ukochanej.

Awans społeczny, który jest konieczny do realizacji własnych zamierzeń bohatera, staje się też przyczyna jego cierpień i niepowodzeń. Wybicie się z jednej klasy nie oznacza jeszcze przyjęcia do innej. Awans społeczny jest wiec rodzajem bezdomności. Wybicie się z nizin społecznych wymaga determinacji i ponadprzeciętnych zdolności, nie gwarantuje jednak ani sukcesu, ani szczęścia. Bohaterowie czują się źle w każdym otoczeniu społecznym, ich przeznaczeniem jest alienacja społeczna i ideowa.