"Mit antyczny dzisiaj - świadectwo erudycji, źródło wiedzy o człowieku, naiwna baśń?" - te słowa Franciszka Bacona skłaniają do zastanowienia się, jaką funkcję spełniają mity dzisiaj. Spróbuję więc w tej pracy zawrzeć swoje refleksje.
Antyk, nazywany inaczej starożytnością, jest epoką, podczas której powstawały i kształtowały się cywilizacje oraz utrwalały się różne kultury. Dorobek twórców antycznych stał się podstawą późniejszej twórczości literackiej, przede wszystkim w Europie.
Mity w starożytności:
Jednym z największych dzieł antyku jest mitologia. Jest to zbiór mitów - opowieści, wyrażających wierzenia poszczególnych społeczności. Funkcją mitów było pierwotnie wyjaśnianie zjawisk, których ludzie nie rozumieli, takich jak stworzenie świata i ludzi czy zmienność pór roku. Mity przekazywane były z pokolenia na pokolenie.
Charakter mitów jest zwykle metaforyczny, a twórcy mitów posługiwali się często symbolami - dlatego też takie opowieści mogą być traktowane uniwersalnie. Mity wyjaśniają powstanie świata (mity kosmogoniczne) i człowieka (mity antropogeniczne), przedstawiają dzieje bogów (mity teogoniczne) oraz rodów ludzkich (mity genealogiczne). Dlatego też w mitach znaleźć możemy pierwsze wzorce kulturowe i osobowe, czyli archetypy - prawzory, ukryte w podświadomości człowieka.
Mity we współczesności:
Ale jaka jest dziś funkcja mitu? Przecież już nie wyjaśnienie, jak powstał świat, skąd się wziął człowiek - od tego mamy obecnie naukowców. Te opowieści sprawiają jednak, że możemy na moment stać się antycznym Grekiem czy Rzymianinem, jego oczami spojrzeć na świat i ludzi, obserwować zachowania bohaterów i ich przygody. Możemy również być świadkami niezwykłych wydarzeń, takich jak narodziny Ateny, Afrodyty, dowiedzieć się, skąd Hermes ma skrzydlate buty… Mity pełnią więc dziś dwie funkcje: po pierwsze: są piękną baśnią, której czytanie sprawia ogromną przyjemność. Po drugie: są źródłem wiedzy o człowieku antycznym, jego sposobie widzenia i rozumienia świata oraz ludzi. Mity to opowieści o bogach i ich naturze, o stworzeniu świata, zjawiskach na nim zachodzących, o ludziach i ich zachowaniach. Bohaterami mitów byli nie tylko bogowie i ludzie, ale również herosi: dzieci bogów i ludzi, osoby obdarzone niezwykłymi cechami.
Jeden z najważniejszych związków mitologii ze współczesną kulturą jest przekonanie, że świat i człowiek pochodzą od Boga bądź bogów. Nie można bowiem zaprzeczyć, że każda religia zawiera w sobie, jedynie inaczej nazywa, dobre i złe duchy. Z tego wynika, że wzór stworzony przez Greków, wzór mówiący o stworzeniu ludzi przez nadludzką siłę, trwa i trwać będzie we wszystkich czasach i w każdej kulturze
Co jeszcze przetrwało z wierzeń antycznych do współczesności? Z pewnością postaci mitologiczne, będące personifikacjami ogólnych pojęć i wartości (stąd właśnie wynika uniwersalność i ponadczasowość mitów, które odnieść można do każdej kultury).
Jako przykład może tutaj posłużyć Ikar, będący uosobieniem młodzieńczych marzeń człowieka o wielkich odkryciach, o przekroczeniu granic swoich możliwości. Jego los jest równocześnie przestrogą dla wszystkich, którzy posuwają się w swoich marzeniach do ryzyka, wręcz szaleństwa.
Kolejną postacią, którą trzeba w tym miejscu przywołać, jest Prometeusz, symbol buntu przeciw sile najwyższej i poświęcenia dla ludzkości. Ten bohater z miłości do ludzi zbuntował się przeciw Zeusowi, za co został przykuty do skał Kaukazu i skazany na straszliwe cierpienia - sęp (lub orzeł) wyżera mu ciągle odrastającą wątrobę. Od imienia Prometeusza wziął swoją nazwę prometeizm - postawa buntu przeciw bogom, którzy zgadzają się na istnienie świata, gdzie ludzie cierpią.
Jedną z ważniejszych w mitologii greckiej postaci jest też Demeter - matka Persefony, porwanej przez Hadesa do podziemi. Po stracie córki bardzo cierpi, a razem z nią cierpią ludzie, nękani nieurodzajem i głodem. Tak wielka miłość matki do córki jest nieodłącznym elementem natury ludzkiej, znanym od wieków - Demeter jest więc archetypem matki, której życie po stracie dziecka traci sens.
Literackie inspiracje mitologią:
Literatura i sztuka antyku jest źródłem inspiracji dla wielu twórców późniejszych epok. Zatem aby w pełni zrozumieć ich dzieła, musimy dobrze poznać źródła tych dzieł.
Mit prometejski największą popularność zdobył w epoce romantyzmu. Najbardziej znanym dziełem, w którym się on pojawia, jest trzecia część Dziadów Adama Mickiewicza. Motyw prometejskiej postawy człowieka został wykorzystany w Wielkiej Improwizacji - wypowiedzi Konrada, buntującego się przeciw Bogu i w swoim buncie posuwającego się niemal do bluźnierstwa. Bunt ten jest wyrazem poświęcenia dla ludzi
W polskiej literaturze odnaleźć możemy również nawiązania do mitu o Syzyfie. W oczywisty sposób nawiązuje do niego Stefan Żeromski w utworze pt. Syzyfowe prace. Tytuł jest metaforą. Rusyfikacja młodzieży polskiej, prowadzona przez władze, jest równie bezowocna jak praca Syzyfa - miał on bowiem wtaczać głaz na szczyt góry, a gdy był już przy wierzchołku, głaz spadał w dół. Tak więc praca, która nie ma końca i jest niemożliwa do spełnienia, to praca syzyfowa. Przykładem mogą być nauczyciele - Rosjanie. Wydaje się im, że Borowicz przeszedł na ich stronę, jednak Reduta Ordona Adama Mickiewicza budzi w nim prawdziwie patriotyczne odczucia.
W literaturze różnych języków pojawiają się liczne odniesienia do mitu o Ikarze. Pobudza on twórców do snucia rozważań na temat sytuacji człowieka i do refleksji nad jego życiem wewnętrznym: miłością, wolnością, możliwościami… Przykładem dzieła, które porusza taką tematykę jest utwór Wciąż o Ikarach Ernesta Brylla. Zawiera on rozważania na temat uczuć miotających Dedalem, ojcem Ikara, po śmierci syna. Autor przypomina, że nawet najgorsza tragedia nie ma wpływu na czas, który wciąż upływa. Utwór ten zawiera również upomnienie ludzi, którzy wspominają tylko upadek Ikara i zdają się nie pamiętać o sukcesie Dedala, który mimo wielkiego nieszczęścia, które go spotkało, osiągnął zamierzony cel. Bryll pisze: "Wciąż o Ikarach głoszą - choć doleciał Dedal…"
Nawiązanie do mitu o upadku Ikara zawiera również utwór Jarosława Iwaszkiewicza pt. Ikar. Opowiadanie to ukazuje brak zainteresowania, nieczułość ludzi wobec głównych bohaterów - mitologicznego Ikara oraz Michasia. Ludzie, zajęci swoimi codziennymi sprawami, nie zwracają uwagi na otoczenie, choć dzieje się w nim tragedia. Ikar umiera, bo skrzydła roztapia mu wosk, Michaś zaś zostaje zakatowany przez niemieckich oprawców - i nikt nie reaguje. Każdy ma swoje troski i nie obchodzą go inni, nawet jeśli umierają. Śmierć dwóch młodych bohaterów jest bezsensowna, niepotrzebna… ale nikt nie reaguje.
Polskim autorem, który poświęca w swoich utworach wiele uwagi postaciom mitologii greckiej i rzymskiej. Za przykłady mogą służyć takie wiersze jak Nike, która się waha (wiersz o dramacie młodego powstańca) czy Apollo i Marsjasz. Utwór ten jest przedstawieniem mitologicznej rywalizacji w grze na flecie między dwoma bohaterami - boskim i ludzkim. Zwycięzcą jest Apollo - i swoją nagrodą czyni obdarcie przeciwnika ze skóry. Czyn ten wywołuje ogromne cierpienia Marsjasza, a w czytelnikach - i mitu, i wiersza - grozę wobec okrucieństwa Apollona i współczucie dla jego ofiary. Również natura nie pozostaje obojętna na cierpienia niewinnego człowieka: "pod nogi upada mu skamieniały słowik (...) drzewo, do którego przywiązany jest Marsjasz jest siwe". Mimo tego Apollo jest spokojny i zajmuje się czyszczeniem swojej liry. Jego spokój budzi w nas przerażenie i rodzi bunt wobec przemocy.
Nie tylko pisarze i poeci uczynili mitologię swoją inspiracją. Również rzeźbiarze i malarze stale czerpią z tematyki i motywów mitologicznych.
Inspiracje mitologiczne w języku:
Wpływy kultury antycznej odnaleźć można również w języku używanym na co dzień. Widać to przede wszystkim w mnogości związków frazeologicznych, czerpiących z mitologii. Oto najważniejsze z nich:
Syzyfowa praca - zajęcie niekończące się, bezsensowne (źródło: mit o Syzyfie, wspomniany wcześniej);
Chaos - bałagan, bezład (źródło: mit o początkach świata);
Postawa prometejska - postawa buntu wobec sił wyższych i poświęcenia dla ludzkości;
Pięta Achillesa - słaby punkt (źródło: Tetyda, matka Achillesa, zanurzyła go w wodach Styksu zapewnić mu odporność na wszelkie ciosy; trzymała go za piętę, która pozostała jedynym słabym miejscem na ciele Achillesa);
Puszka Pandory - źródło kłopotów, nieszczęść (źródło: Pandora była pierwszą kobietą, zesłaną na ziemię przez bogów; dali jej tajemniczą puszkę, którą zabronili otwierać, Pandora jednak złamała zakaz, a z puszki wyleciały na świat choroby i nieszczęścia);
Węzeł gordyjski - bardzo skomplikowany problem (źródło: w mieście Gordion był węzeł tak splątany, że nikt nie potrafił go rozwiązać; wyrocznia orzekła, że ten, kto to zrobi, zdobędzie całą Azję; węzeł rozplątał Aleksander Wielki, przecinając go mieczem);
Podsumowanie:
Aby móc uważać się za ludzi wykształconych, powinniśmy zapoznać się z mitologią. Jej znajomość gwarantuje rozumienie wielu zwrotów, używanych w języku potocznym oraz wielu dzieł literackich i plastycznych.
Uważam, że Antyk jest epoką, którą uznać możemy za fundament współczesnej cywilizacji, wyjątkowy i jedyny w swoim rodzaju. Twórczość tej epoki stała się budulcem twórczości kolejnych epok - należy o tym pamiętać, czytając i analizując teksty literackie.
