Czy istnieje wolność, którą możemy nazwać absolutną ? Na pewno nie ma wolności, która polega tylko na czynieniu tego, czego pragniemy, nie licząc się z konsekwencjami. Każdy powinien określić własne granice wolności. Wolność musi być ograniczona obowiązkami współobywateli. Wolność to jedna z najbardziej cenionych wartości, przysługująca każdemu człowiekowi. Jednak w historii dochodziło do odbierania wolności jednostkom i całym narodom, niestety dzieje się tak nadal. Człowiek ma możliwość samodzielnego podejmowania decyzji o samym sobie i uniezależnienia się od innych ludzi. Literatura opisywała wolność narodową i wolność jednostki. Literatura renesansu również podjęła ten temat.
1) Jan Kochanowski w "Pieśni o spustoszenia Podola przez Tatarów" podejmuje aktualne sprawy polityczne. Pieśń jest apelem o aktywną postawę obywatelską wobec zagrożenia tureckim niebezpieczeństwem. Obraz Polski jest porównany do owczego stada pozbawionego opieki pasterskiej. Jan Kochanowski jako gorący patriota wzywa Polaków do opamiętania się w swoim postępowaniu. Polacy nie są zdolni do obrony, nie rozumieją , że są zagrożeni, zajmują się innymi sprawami tylko nie losem ojczyzny. Kochanowski przestrzega przed kolejnym napadem. Krytykuje zgnuśnienie szlachty, oskarża ją o zbytnie przywiązanie do dóbr doczesnych, dbanie o własne korzyści i zanik ducha rycerskiego. Poeta wyraża głębokie oburzenie na szlachtę, która obojętnie patrzy na poniżanie powagi Polski. Przekonuje, że należy przystąpić do wzmocnienia obronności kraju, domaga się myślenia o przyszłości ojczyzny. Pieśń kończy przestrogą :
"Cieszy mię ten rym: "Polak mądr po szkodzie :
Lecz jeśli prawda i z tego nas zbodzie,
Nową przypowieść Polak sobie kupi,
Że przed szkodą, i po szkodzie głupi."
2) "Kazania sejmowe" Piotra Skargi stanowią traktat polityczny o przebudowie Rzeczypospolitej. Składają się z ośmiu rozdziałów. Skarga wyraża w nich pogląd, że tylko przywrócenie prawdziwej wiary może zapewnić pomyślny rozwój państwa polskiego. Omawia sześć najgroźniejszych chorób, nękających organizm Rzeczypospolitej: brak miłości ojczyzny, "niezgody i roztyrki sąsiedzkie", tolerowanie w kraju herezji, osłabienie władzy monarszej, niesprawiedliwe prawa, wreszcie "grzechy i złości jawne". W ostatnim przypadku Skarga ma na myśli naruszanie przywilejów kościelnych oraz praw publicznych. W poświeconych brakowi miłości ojczyzny i ofiarności dla niej drugim kazaniu wymienia przede wszystkim dobrodziejstwa, których obywatele doznają za sprawą Rzeczypospolitej. Pierwszym z nich jest możliwość wyznawania prawdziwej wiary katolickiej, drugim jest władza królewska. Dalej wylicza dobrobyt materialny, umożliwiający korzystanie ze zbytków nie znanych przodków oraz pokój z sąsiadami, "jakiego wiele królestw nie mają". Lekarstwo na choroby życia społecznego widzi Skarga we wzmacnianiu władzy królewskiej i odbudowie cnót obywatelskich. Moralność chrześcijańska musi zostać skojarzona z miłością ojczyzny. Tylko w ten sposób prawa odzyskają swój autorytet, a anarchia zostanie wyrugowana z życia publicznego, przede wszystkim zaś z sejmu. Reformy należy przeprowadzić stosunkowo szybko. Na czoło wysuwają się postulaty odbudowy dwóch źródeł potęgi państwa: niepodzielności władzy monarszej w sprawach świeckich i niepodzielności władzy Kościoła katolickiego w kwestiach wiary. Z komplementami dotyczącymi senatorów, ostro kontrastują w "Kazaniach sejmowych" słowa krytyki posłów, odnoszące się do całego stanu szlacheckiego. Skarga wyróżnia w ówczesnej Polsce piec stanów : duchowny, senatorski, żołnierski, miejski i kmiecy. Dla przywrócenia niebezpiecznie zachwianej równowagi społecznej Skarga pragnąłby odebrać szlachcie większość uzyskanych w XV wieku przywilejów, z neminem captivabimus na czele. Do wykroczeń szlachty zaliczył także ucisk chłopów. Przeciwstawiając się rosnącemu poddaństwu oddał w III wydaniu "Kazań" postulat zniesienia sądownictwa patrymonialnego, które zdawało włościan na laskę i niełaskę szlachty. Poddani szlacheccy zostali pozbawieni jakiejkolwiek ochrony prawnej. Dzieło Skargi stało na pograniczu dwóch gatunków literackich: traktatu politycznego oraz kazania. Z patriotyzmu Skargi wynika głęboka troska o przyszłe losy ojczyzny, której grozi zagłada, jeśli nie nastąpi gruntowna reforma państwa oraz radykalna poprawa obyczajów jego obywateli.
3) Andrzej Frycz Modrzewski w "O poprawie Rzeczypospolitej" daje wnikliwą analizę ustroju społeczno- politycznego i program przebudowy Rzeczypospolitej. Frycz Modrzewski postulował konieczność oddania wychowania młodzieży w ręce państwa. Domagał się wprowadzenia jednakowego prawa dla wszystkich obywateli, wydania nowego kodeksu prawnego. Występował przeciwko agresji, wszelkim wojnom, żądał umocnienia kraju i utworzenia wojska zaciężnego, na którego utrzymanie płaciliby wszyscy obywatele oprócz chłopa. Domagał się rozdzielenia polityki państwa od polityki Kościoła, uniezależnienia od papieża i dopuszczenia świeckich do udziału w soborze. Poglądy Modrzewskiego ściągnęły na niego prześladowania i represje obozu katolicko- magnackiego. Kościół zakazał drukowania jego dzieł, a przede wszystkim ksiąg "O kościele" i "O szkole".
4) Hugo Kołłątaj to przedstawiciel obozu postępu. Żądał dziedziczności tronu, zniesienia liberum veto, praw dla mieszczan i wolności dla chłopów. W sejmie przewidywał dwie izby , jedna dla szlachty, druga dla mieszczan. Protestował przeciwko tragicznej sytuacji chłopa, domagał się dla niego wolności osobistej.
5) Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki dążyli do wskrzeszania patriotyzmu. Mickiewicz w "Konradzie Wallenrodzie" pisząc o sytuacji Litwy, która nękana była przez Krzyżaków, nasuwał czytelnikowi myśl o współczesnej Polsce. Poeta zawarł refleksje nad tym, jaka jest droga walki Polaków z zaborcą, jaka jest rola jednostki świadomej swoich patriotycznych obowiązków. Ukazał tragizm narodu, obowiązek wobec ojczyzny, której należy poświęcić wszystko. W III części "Dziadów" przedstawił posłannictwo Polski jako narodu wybranego spośród wszystkich narodów, jej dzieje były powtórzeniem dziejów Chrystusa. Tworząc obraz Polski jako Chrystusa narodów, poeta budził wiarę w jej odrodzenie.
Juliusz Słowacki chciał w "Kordianie" dać odpowiedz, dlaczego powstanie listopadowe upadło. Przyczynami klęski powstania były : nieudolność przywódców, klasowa polityka obozu rządowego, niewłaściwa postawa spiskowców, brak określonego programu działania. Przyczynami klęski Kordiana były: naiwność, że zabicie cara przyniesie Polsce wolność, brak programu politycznego i rozczarowanie postawą społeczeństwa.
6) W XX wieku wielokrotnie łamano prawa człowieka, a przede wszystkim prawo do wolności i życia w wolnym państwie. Ludzie zostali wystawieni na wielką i okropną próbę, jaka dała I i II wojna światowa. Tadeusz Borowski w opowiadaniach wykazał przekonanie, że skutki faszyzmu przerażają ogromem spustoszeń moralnych i duchowych. Człowiek się do tego przyzwyczaił, był bierny. Borowski przedstawił obóz jako miejsce , gdzie można żyć, ale nie ma tu litości, miłości ani poczucia moralności. Fałsz, zakłamanie i zdrada już nie są człowiekowi obce, przyzwyczaił się do praw rządzących obozowym życiem. Walkę o byt wygrywa silniejszy, ten, kto potrafi zapomnieć o zasadach moralnych, kto potrafi kraść i zostawać obojętnym na cudze cierpienie.
Leopold Staff napisał : "Wolność nie jest ulgą, lecz trudem wielkości." Każdego dnia ludzie stawiani są przed różnymi wyborami, decydują o swoim życiu. Niekiedy zdarza się, że mamy możliwość lepszego wyboru, bardziej opłacalnego, ale decydujemy się na coś zupełnie innego, pozwalającego uczynić dobro. Wolność to wolność osobista, wyznania, religii, sumienia, słowa, tak ją rozumiemy. Każdy dąży do wolności.
