Epos - od antyku do współczesności.

Epos jest jednym z najstarszych gatunków epickich. Już w starożytnej Mezopotamii istniała epopeja o Gilgameszu. Dla literatury europejskiej największe znaczenie ma epos starożytnej Grecji. Autorstwo dwóch najpopularniejszych arcydzieł tego gatunku : " Iliady " i " Odysei" przypisuje się Homerowi.

" Iliada" odnosi się do wydarzeń związanych z wojną trojańską. Powodem czyn królewicza trojańskiego Parys. Przebywając na dworze króla Sparty Menelaosa, pogwałcił prawo gościnności i porwał jego żonę- słynącą z urody Helenę. Wodzem Greków był brat Menelaosa- Agamenon. Najsłynniejszym rycerzem Achilles. " Iliada " rozpoczyna się od słów:" Gniew Achilla bogini opiewaj". Epos dotyczy jednego z epizodów tej długiej, trwającej dziesięć lat, wojny. Homer opowiada historię gniewu Achillesa. Rycerz zezłościł się na Agamemnona za to, że wódz porwał jego brankę Bryzeidę. Z tego powody Achilles nie chciał wziąć udziału w walce i grecy ponosili same klęski. Dopiero, gdy w pojedynku z najdzielniejszym trojańskim wojownikiem Hektorem, zginął jego najlepszy przyjaciel Patroklos, Achilles zmienił zdanie. W pojedynku z Hektorem pomścił śmierć przyjaciela. Jedną z najbardziej wzruszających scen jest ta, w której pod osłoną nocy do obozu wroga przybywa zbolały po śmierci syna Prima, by błagać Achillesa o wydanie ciała Hektora. Widok starca wzrusza greckiego wojownika, którym pozwala na pochowanie rycerza w Troi.

Z kolei głównym bohaterem " Odysei" jest jeden z najsprytniejszych wojowników spod Troi- Odys. Tematem tego eposu są przygody tego herosa w czasie jego długiej, trwającej dziesięć lat, podróży powrotnej do Itaki. Narratorem całej opowieści jest sam Odys. Akcja poematu obejmuje zaś ostatnie 40 dni wędrówki. O wszystkich wcześniejszych przygodach dowiadujemy się z opowieści samego Odyseusza. Księgi XIII- XXIV przedstawiają wypadki już na Itace, gdzie Odys przygotowuje swój powrót do domu i rozprawia się z zalotnikami Penelopy, który w czasie jego nieobecność próbowali nakłonić jego żonę, by poślubiła któregoś z nich.

Warto zwrócić uwagę na budowę i specyfikę eposu jako gatunku. Stał się on bowiem wzorem dla późniejszych pokoleń pisarzy. Oba Eposy Homerowe składają się z 24 ksiąg pisanych heksametrem. Występują w nim niezwykłe wydarzenia i wielcy bohaterowie. Ich czyny otoczone są aurą niezwykłości i cudowności. Świat ludzki najczęściej przeplata się z boskim. Bogowie interweniują w akcję ( na przykład pomagają swoim ulubieńcom podczas pojedynków). Nic nie dzieje się bez ich woli. Bogowie ci wyposażeni są w ludzkie cechy charakteru. Ich czynami kieruje często zazdrość, urażona ambicja, gniew. Fabuła ma najczęściej układ epizodyczny, pozbawiona jest ciągłości. Narrator jest poza światem przedstawionym, zachowuje dystans epicki. Ma też nieograniczoną wiedzę o świecie, który przedstawia.

Epos pisany jest stylem podniosłym, patetycznym. Jednak jest zachowana troska o realizm, co potwierdza szczegółowość opisu przedmiotów i sytuacji. Charakterystyczne jest też występowanie bardzo rozbudowanych porównań zwanych porównaniami homeryckimi i stałych epitetów typu: "różanopalca Jutrzenka". Ważna jest też rozpoczynająca epos apostrofa będąca zwrotem do bóstwa z prośbą o natchnienie.

Epos antyczny stał się wzorem dla późniejszych epok. W literaturze średniowiecznej rozwijały się różne formy eposu rycerskiego. Najsłynniejsze z nich to " Pieśń o Rolandzie" czy cykl opowieści o " Królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu".

"Pieśń o Roladzie" oparta jest na faktach historycznych. Epos opowiada historię, która wydarzyła się podczas wojny z Saracenami. W czasie odwrotu wojsk króla Karola Wielkiego tylną strażą dowodził siostrzeniec króla Roland. W skutek zdrady tylne wojska zostały zaatakowane przez Saracenów. Roland, mimo iż jego siły były znacznie mniejsze, postanowił stawić im czoło. Nie chciał wzywać pomocy, bo było to według niego tchórzliwym zachowaniem. Jednak gdy został śmiertelnie ranny, a większość jego towarzyszy zginęła zdecydował się zadąć w róg.

Pomiędzy eposem antycznym a średniowiecznym istnieje duża zależność. W obu występują niezwykli bohaterowie dokonujący wielkich, godnych podziwu czynów. Wojownicy ci mają swoje wady i często nie zważają na losy zwykłych ludzi. Roland ma cechy Achillesa, podobnie, jako on, nie liczy się z się ze swymi towarzyszami i doprowadza do tego, że giną oni zdziesiątkowani przez wroga. Ważna jest jednak to, że rycerze z eposów średniowiecznych bardzo cenią sobie honor i starają się postępować właściwie. Kreowani są na idealnych rycerzy i przywódców. Mimo iż dziś możemy się zastanawiać, czy postępowanie Rolada było słuszne czy nie, dla ludzi średniowiecza był on bez wątpienia wzorem. Inny jest w eposie średniowiecznym stosunek do fantazji i nadrealności. Pojawiają się nadal postacie fantastyczne, jak wróżki, czarodzieje, magowie, jednak nie wypływają one już tak znacząco na akcję i zachowanie bohaterów. Służą radą i pomocą, ale to bohaterowie kreują swe losy. Tak jest na przykład w legendzie o królu Arturze pojawia się Pani z Jeziora, która ofiarowuje Arturowi miecz, jednak to włada będzie musiał się nim posługiwać. Coraz częściej też obok rusałek , wróżek i magów pojawiają się postacie ze świata chrześcijańskiego i biblijnego: święci, aniołowie lub archaniołowie. Nadal styl tych eposów jest podniosły (zwłaszcza przy opisie bitew), wiele jest też porównań homeryckich. Narrator wciąż jest wszechwiedzący.

W późniejszym czasie coraz bardziej odchodzi się od antycznych pierwowzorów. Czasem wręcz się je parodiuje w poematach heroikomicznych. Takim najbardziej chyba znanym polskim poematem heroikomicznym jest " Monachomachia" Ignacego Krasickiego. Pisarz sparodiował epos. Styl podniosły służył tu wywołani efektu śmieszności. Zderzony on był z prozaicznymi, nic nieznaczącymi wydarzeniami. Krasicki opisał, co prawda wojnę, ale na kufle, książki i buty. Wspaniali bohaterowie zostali zastąpieni przez sparodiowane postacie zakonników.

Pojawiają się też rozmaite stylizacje na epos średniowieczny. Jednym z nich jest Don Kichot, w którym zostały sparodiowane ideały rycerskie.

W Polsce epopeją narodową jest dzieło Adama Mickiewicza "Pan Tadeusz". Podtrzymane są tu zasadnicze cechy eposu. Pisany jest też pewnym stałym metrum. Jest to jednak nie heksametr a trzynastozgłoskowiec. Utwór zaczyna się apostrofą ( skierowana jest ona, co prawda nie do bóstwa, ale do ukochanego kraju Litwy ) Jest wszechwiedzący narrator, wiele porównań homeryckich, szczegółowe opisy przedmiotów ( opis serwisu). Liczne są też opisy przyrody i krajobrazów( opis sadu, grzybobrania, burzy, zachodów i wschodów słońca). Przyroda jest często personifikowana.

Mickiewicz jednak nie kontynuuje tradycji wzniosłości. Raczej wprowadza elementy heroikomiczne. Na przykład Hrabia widząc Zosię porównuje ją najpierw do Diany, potem do gęsiarki z marchewką. W ten sposób poprzez zderzenie wysokiego stylu ze zwyczajnymi sytuacjami, wprowadza autor do utwór śmiech i ironię.

Wbrew tradycji Mickiewicz nie wprowadza do epopei ani bogów, ani ciążącego nad bohaterami fatum. Choć trzeba przyznać, że jest w " Panu Tadeuszu" pewna baśniowość i niezwykłość.

Jednak zgodnie z eposem rycerskim, czy heroikomicznym wprowadza elementy awanturnicze, przygodowe ( zabójstwo Stolnika, działalność Gerwazego, zajazd szlachty Dobrzyńskich i Hrabiego na domostwo Sopliców). Wprowadza też sceny batalistyczne ( bitwa z Moskalami).

Mickiewicz zgodnie z zasadą eposu umieszcza akcję w przełomowym dla danej społeczności momencie. Kończy się w " Panu Tadeuszu" stary świat, pewna epoka odchodzi w przeszłość. Na scenę dziejów wchodzą młodzi, którzy wraz z Napoleonem idą walczyć o niepodległość kraju.

Z przytoczonych przykładów widać, jak gatunek eposu ewoluował coraz bardziej i odchodził od pierwowzorów. W dzisiejszych czasach jest to gatunek coraz mniej popularny. Jednak pewne elementy eposu można znaleźć również we współczesnych dziełach. Na przykład pewne podobieństwo z bohaterami średniowiecznych poematów rycerskich mają bohaterowie " Kamieni na szaniec" czy innych utworów opowiadających o bohaterskiej walce młodych, dzielnych żołnierzy z okupantem.

Myślę, że pewne elementy epopei można tez znaleźć w też w literaturze fantastycznej. Na przykład w Trylogii Pierścienia napisanej przez J.R.R. Tolkiena. To, co łączy powieści tego autora ze światem eposu, to przede wszystkim fakt, że mamy tu do czynienia z niezwykle dokładnie opisaną rzeczywistością. Widać Toska tych powieściach ogromną troskę o zachowanie jak największej ilości szczegółów.

Pewna społeczność została przedstawiona w określonym, przełomowym dla siebie momencie. Toczy się ostateczna walka sił dobra z siłami ciemności. Chodzi o przetrwanie tego świata.

Świat magiczny przenika się tu ze światem bohaterów. Jest wiele scen batalistycznych. Bohaterowie dokonują wielu niezwykłych i niesamowitych czynów. Przy czym różnią się oni od postaci Homera. Najwyższą cnota dla bohaterów antycznych eposów była siła fizyczna i umiejętność walki. umiejętność Tolkiena liczy się zaś przede wszystkim siła woli postaci i zdolność do pokonywania własnych słabości. Oczywiście nie można powiedzieć, że powieści Tolkiena są eposami. Nie spełniają one wymagań gatunkowych. Jednak pewne elementy eposu da się wyróżnić.

Gatunek eposu zmieniał się przez wieki. Dziś już mamy rzadko z nim do czynienia. Jednak pewne elementy przetrwały. Przede wszystkim pozostało umiłowanie do opisywania heroicznych bohaterów, niezwykłych wydarzeń i tworzenia świata niezwykłego, w którym fantastyka i magia splata się z rzeczywistością.

.