Idee pozytywistyczne w twórczości wybranych pisarzy polskich tej epoki

W okresie pozytywizmu dużą popularnością cieszyły się gatunki epickie, gdyż były one doskonałe do przekazywania założeń tejże epoki. Nadrzędną funkcją ówczesnych pisarzy była obserwacja rzeczywistości, a następnie opisywanie zaobserwowanych zjawisk, przemian zachodzących w społeczeństwie. Twórca miał poprzez swoje dzieła przekazywać wzory doskonałe do naśladowania. Pisarz powinien przede wszystkim swoim piórem służyć określonej idei, nauczać oraz oddziaływać na odbiorcę i ewentualnie wzruszać. Ogromną popularność w gronie prozatorskich gatunków zdobyła nowela. Stała się ona narzędziem w ręku pozytywistów w boju o lepszą rzeczywistość.

Warto więc zdefiniować ów termin literacki, jakim jest nowela. Zatem jest to niewielkich rozmiarów gatunek epicki, o zwartej i ścisłej kompozycji. (Typowa nowela liczy zaledwie kilka stron tekstu). Akcja noweli powinna być wyraźnie zarysowana i zwięzła. Wydarzenia następują jedno po drugim, a każde z nich winno mieć duże znaczenie dla bohatera. Akcja musi rozwijać się błyskawicznie, a jej rozwiązanie musi być wyraziste oraz łatwe od odczytania dla odbiorcy. Z treści usuwane są wszelakiego rodzaju luźne epizody, a liczba postaci głównych i pierwszoplanowych poddana zostaje ścisłej kontroli. W tymże utworze nie ma miejsca na zbędne informacje, nie wnoszące nic do treści. Z noweli wyeliminowane zostały jakiekolwiek opisy przyrody, rozbudowane charakterystyki postaci oraz odautorskie komentarze. Fabuła powinna cechować się prostotą i przejrzystością. Składa się zazwyczaj z jednego wątku głównego, likwidując całkowicie watki poboczne. Nowela musi kończyć się pointą, przystępną dla przeciętnego czytelnika.

Polska nowelistyka stopniowo ewoluowała w okresie pozytywizmu. W pierwszej fazie jej rozwoju pisarze wykorzystywali dostępne i wcześniej wypracowane schematy, dodając ideowe elementy epoki. Tym właśnie należy tłumaczyć ścisły związek, łączący nowele i opowiadania z typowymi dla omawianego okresu gatunkami publicystycznymi. Fabuła ówczesnych nowel zazwyczaj cechowała się tendencyjnością i związana była z określonym przykładem pozytywistycznym. Wspólnym punktem odniesienia zarówno nowelistyki jak i publicystyki była poruszana problematyka, bowiem w tej epoce istniał obowiązek interwencji w sprawy rzeczywistości. Pisarze byli również zobligowani do poruszania tematyki ściśle związanej z aktualnymi sprawami oraz propagowania pozytywistycznych tez ideowych ( m.in. ,,praca u podstaw" i ,,praca organiczna").

Z czasem w nowelistyce pojawia się obraz pełen scen realnych i niejednoznacznych. Tendencyjność ustępuje miejsca skomplikowanym sprawom dnia codziennego. Schyłek lat siedemdziesiątych XIX stulecia nie jest już pełen optymizmu, lecz dominuje tu tematyka przepełniona pesymizmem. Pojawiające się postacie zazwyczaj borykają się z wielkimi problemami, z odrzuceniem, niezrozumieniem i z zawiścią ze strony innych.

W pozytywistycznej noweli bohaterem zazwyczaj jest człowiek z ludu. Spotykamy go w twórczości m.in.: Henryka Sienkiewicza (,,Szkice węglem", ,,Janko muzykant", ,,Jamioł", ,,Bartek zwycięzca"), Elizy Orzeszkowej (,,Tadeusz"), Bolesława Prusa (,,Antek").

Ukazany przez pisarzy świat chłopski jest rzeczywistością jednostek odrzuconych, skrzywdzonych przez los. Za taki stan odpowiedzialna jest przede wszystkim niewiedza i ubóstwo tegoż środowiska i które nie potrafi obronić się przed bezlitosnymi i amoralnymi osobami. Klęski, jakie ponoszą jednostki z ludu są konsekwencją zobojętnienia ,,warstw oświeceniowych". Nowelistyka starała się przykuć uwagę odbiorcy do tej strony chłopskiej postaci, która cechowała się heroizmem, odwagą, czy też pewnymi zdolnościami (,,Antek", ,,Janko muzykant"), jak również pracowitością i uporem (,,Za chlebem"). Opisywana wieś zazwyczaj była terenem ustabilizowanych i tradycyjnych relacji między mieszkańcami.

W pozytywistycznej noweli odnaleźć można obraz miasta i społeczności miejskiej na tle nowoczesnych przemian cywilizacyjnych. Miasto ujmowane jest jako ośrodek rozwijającego się przemysłu i postępującej technologii. Uwagę pisarzy przykuwa przede wszystkim środowisko plebejsko - robotnicze oraz urzędnicze. Świat miejski, jaki jawi się na kartach noweli stanowi zamkniętą przestrzeń, w której rozgrywają się ludzkie dramaty. Rytm życia wybija odgłos ulicy, czy też pracującej fabryki. W nowelach tego gatunku pojawiają się takie problemy jak na przykład: dramat miłości matczynej w ,,Dymie" M. Konopnickiej oraz małżeńskiej w ,,Kamizelce" B. Prusa.

Pisarze nowel chętnie sięgali po tematykę związaną z dziećmi. To zainteresowanie korespondowało z pedagogicznymi przesłankami pozytywizmu. A poza tym na przykładzie opisu doli niewinnych dzieci czytelniejsze staje się zło, panujące we współczesnym świecie. Ufność młodego człowieka ponosi druzgocącą klęskę podczas kontaktu z bezlitosną rzeczywistością. Jego marzenia nigdy nie zostaną zrealizowane, a doprowadzić go jedynie mogą do katastrofy i w ostateczności do śmierci. Tak właśnie skończył swój żywot utalentowany Janko Muzykant, przyczyną śmierci Michasia było nadmierne wyczerpanie (,,Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela"), a nie upilnowany przez dorosłych Tadeusz w noweli Orzeszkowej utonął. Młode postacie w nowelach bywały też wykorzystywane do tego, by opisać zmiany zachodzące w świecie dorosłych. Dowodem na to jest nowela ,,Katarynka" B. Prusa, w której to dopiero nieszczęście ślepej dziewczynki wywołało gest dobroci egoistycznego dotąd pana Tomasza.

Postrzeganie świata przez pryzmat dziecięcego spojrzenia spełnia rozmaite funkcje. Na przykład w ,,Naszej szkapie" M. Konopnickiej nieświadomość własnego położenia dzieci pozwoliła im na beztroskę w tragicznych momentach, a dzięki temu zabiegowi pisarka uzyskała ciekawy efekt światopoglądowy.

Pisarze w swojej twórczości niejednokrotnie sięgali po aktualne i ściśle związane z poglądami epoki tematy. Swoje miejsce w nowelistyce znalazł jakże żywy problem asymilacji przede wszystkim ludności żydowskiej, np. w utworach Orzeszkowej i Konopnickej (,,Mendel Gdański"). Pojawiły się również takie zagadnienia jak: emancypacja (nowele Orzeszkowej), społeczne źródło przestępstw kryminalnych (Konopnicka w ,,Obrazkach więziennych").

Ówczesna nowelistyka ukazywała więc nie tylko pozytywne strony współczesnego świata, lecz również i te złe, ciemne strony życia. Nowele opisywały codzienność wraz z ludzkimi dramatami. Pisarze starali się wytłumaczyć poprzez losy swoich postaci, strukturę uwikłania współczesnego człowieka w mechanizm zmieniającej się rzeczywistości.

Nie można zapomnieć o pojawiającej się w nowelach tematyce patriotycznej. Było to zadanie niezmiernie trudne, bowiem pisarze tworzyli w okresie wzmożonej cenzury zaborców, którzy bacznie kontrolowali poczynania polskich artystów. Stąd też sięgali oni często po wszelakiego rodzaju omówienia, przemilczenia, metaforyzację. Powstały więc takie patriotyczne nowele jak: ,,Latarnik" czy ,,Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela" Sienkiewicza, ,,A.. B.. C.." Orzeszkowej oraz cały jej późniejszy cykl zatytułowany ,,Gloria victis". W tej tematyce pojawiły się echa minionej epoki, czyli romantyzmu, co było bardzo widoczne w twórczości Sienkiewicza i Orzeszkowej.

Pozytywistyczna nowelistyka charakteryzuje się wielotematycznością. Jednak nie wszystkie nowele tego okresu są wartościowe, bowiem spora część stanowi swego rodzaju dokumenty tychże czasów. Warte lektury są zatem te nowele, które poruszają problematykę związaną z humanitaryzmem, demokratyzmem, patriotyzmem.

Nowele Henryka Sienkiewicza.

Nowela zatytułowana ,,Szkice węglem" została napisana w roku 1876 przez Sienkiewicza podczas jego pobytu w Kalifornii. Skupia się na przybliżeniu doli chłopa, będącego pod zaborem rosyjskim, tuż po zalegalizowaniu ustawy uwłaszczeniowej (1864). W noweli tej bardzo czytelne jest oskarżenie skierowane pod adresem tych, którzy ponoszą winę za los najuboższych i upośledzonych ekonomicznie jednostek społecznych. Prosty chłop stał się ofiarą i rosyjskiego zaborcy, ale i również skorumpowanych urzędników polskich, a nawet duchowieństwa. W ówczesnych czasach ludność wiejska znajdowała się w fatalnym położeniu, bowiem nie znali urzędowego języka rosyjskiego, nie potrafili czytać, a tym bardziej pisać. Dlatego też postanowienia wprowadzonej przez carat ustawy uwłaszczeniowej były niezrozumiałe. Stąd też stali się łatwym łupem dla rosyjskiej administracji. Tak też było w przypadku Warzona Rzepy, bohatera noweli, którego głupotę i naiwność wykorzystała nie tylko rosyjska administracja, ale i nie dokształcony pisarz gminny. Akcja owej noweli rozgrywa się we wsi o dosyć sugestywnej nazwie, mianowicie w Baraniej Głowie, która stanowi element gorzkiej ironii Sienkiewicza.

Nowela pod tytułem ,,Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela" posiada strukturę pamiętnika. W owym utworze żywym problemem jest germanizacja oraz przerost ambicji. Główny bohater Michaś nie należy do uczniów wybitnych. Uczy się przeciętnie, pomimo dużego nakładu nauki. Do zajęć zazwyczaj jest świetnie przygotowany, lecz podczas odpowiedzi nie potrafi wydusić z siebie żadnego słowa. Dodatkowo jego sytuację komplikują listy od kochającej matki, która oczekuje od syna samych sukcesów. Niestety Michaś nie był w stanie wytrzymać dokuczającej mu zgryzoty oraz trawiącego go zmęczenia. W konsekwencji umiera. Michaś z domu rodzinnego wyniósł poszanowanie dla ojczyzny oraz miłość do kraju dziadków, a niestety w szkole z polskością wciąż walczyli nauczyciele. Dla chłopca taka sytuacja była nie zrozumiała, nie mógł się pogodzić z tym, iż to, co kochał było niszczone. Michaś dzielnie walczył z elementami germanizacji. Nie potrafił udawać, robić, coś z czym się nie zgadzał.

Nowelą, w której niezwykle żywą jest problematyka społeczna nosi tytuł ,,Janko Muzykant". Opowiada ona o losach biednego i bardzo dotkliwie skrzywdzonego dziecka przez świta dorosłych. Tytułowy Janko stał się bezbronną ofiarą niesprawiedliwych relacji społecznych. Chłopiec posiadał ogromny talent muzyczny, którego niestety nie dane mu było rozwijać. O tym, jak bardzo ważna była w jego krótkim życiu muzyka, świadczy to, iż Janko wbrew zakazom zakradł się do salonu państwa, tylko po to, by przez moment spojrzeć z bliska na ukochane skrzypce. Za ten czyn, łamiący ogólnie przyjęte zasady, spotkała sierotę ogromna kara, w rezultacie której umiera. O wydźwięku ironicznym jest zakończenie noweli, bowiem właściciele dworu, którzy właśnie wrócili z Włoch, prowadzą rozmowę o potrzebie rozwijania młodych, miejscowych talentów, a przecież utalentowanego chłopca nietakt dawno zakatowano pod ich własnym dachem. Widoczne jest tutaj nawiązanie Sienkiewicza do znanego porzekadła polskiego, które mówi: ,, Cudze chwalicie, swego nie znacie". Autor pragnął zasygnalizować poprzez przytoczenie historii niedocenionego, a wręcz zmarnowanego talentu wiejskiego dziecka, istotny problem niechęci dworu do najuboższej warstwy społecznej. Niedouczony i bezbronny lud staje się łatwo ofiarą bezlitosnych urzędów i wszelakiego rodzaju instytucji. Sienkiewiczowi zależało na poruszeniu opinii społecznej, a tym samym na przekonaniu o słuszności niesienia pomocy najuboższym jednostkom ludzkim. Zatem nowelę ,,Janko Muzykant" można nazwać utworem interwencyjnym.

Kolejną nowelą poruszającą problem odrzuconych sierot jest utwór zatytułowany ,,Jamioł". To historia osieroconej dziewczynki Marysi, która pozostała właśnie na świecie zupełnie sama, zdana tylko na siebie. Teoretycznie mieszkańcy wioski wykazują zainteresowanie dziewczyną, jednak tak naprawdę ważniejsze są dla nich sprawy ich własnego podwórka. Sąsiadki zobligowane do opieki Marysią postanawiają wysłać ją na służbę do dworu. W towarzystwie pijanego woźnicy pojechała do pobliskiej posiadłości dziedzica, jednak w trakcie jazdy przewracają się sanie. W tej sytuacji dziewczyna zdecydowała się na kontynuowanie podróży w zupełnej samotności przez gęsty las. W pewnym momencie Marysi zabrakło już sił do dalszego brnięcia przez śnieg i zasypia pod najbliższym drzewem, słysząc nadciągające wilki. Poprzez tę nowelę pisarz pragnął ukazać dramatyczne losy zapomnianych przez wszystkich sierot. Te dzieci skazane są na samodzielne życie, nie mając żadnego wsparcia ze strony dorosłych. Tak naprawdę nikt się nie interesuje ich losem, tym, jak sobie radzą z codziennymi problemami. Sienkiewicz apeluje do ludzkich sumień, by w końcu jednostki społeczne zauważyły cierpiące wokół nich sieroty.

Nowela pod tytułem ,,Sachem" przybliża problem prześladowań i nietolerancji. Opowiada o przykrościach, na jakie narażeni byli Indianie w Stanach Zjednoczonych. Teoretycznie akcja dzieje się na innym kontynencie, jednak tak naprawdę treść noweli koresponduje z wydarzeniami, jakie miały miejsce w zaborze pruskim, gdzie również prześladowano Polaków. Sienkiewicz doskonale wiedział, iż jego rodacy poddawani są bezwzględnej akcji ,,Kulturkampf", w konsekwencji której mogą zostać całkowicie zniemczeni. Widział pewną analogię pomiędzy losem, który może spotkać poddawanych wynarodowieniu Polaków, a upodleniem Czerwonego Sępa. Otóż, tytułowy Sachem z własnej woli występuje na cyrkowej estradzie, pozwalając na szyderstwo z najważniejszych symboli jego rodzimego plemienia.

,,Latarnik" jest nowelą o polskim tułaczu. Głównym bohaterem jest emigrant Skawiński, któremu udało się znaleźć pracę na obczyźnie w charakterze latarnika. Jego nadrzędną funkcją było regularne zapalanie latarni morskiej. Od momentu znalezienia stałej pracy życie skawińskiego toczy się spokojnym, regularnym rytmem. Jednak pojawienie się na wyspie przesyłki z książkami, burzy ten monotonny tok losu latarnika. Bowiem wśród rozmaitych utworów literackich Skawiński odnalazł ,,Pana Tadeusza". Lektura epopei narodowej tak go pochłonęła, iż latarnik zapomniał o swoich obowiązkach, a w konsekwencji został zwolniony. Tęsknota za utraconą ojczyzną okazała się być silniejszą niż przyziemne zajęcia.

,,Latarnik" jest utworem, w którym pisarz silnie podkreślił proces odrodzenia się romantycznych wartości oraz minionej tradycji. Bo przecież przede wszystkim to ona przyczynia się do narodowego trwania nawet w niekorzystnych politycznie warunkach.

W zakończeniu noweli odnaleźć można pozytywny, pełen nadziei ton, kiedy pisarz pisze:

,,Otwierały się przed nim nowe drogi tułactwa, wiatr porywał znowu ten liść, by nim rzucać po lądach i morzach, by się nad nim znęcać do woli (...) Na nowe zaś drogi życia miał także na piersiach swoją książkę, którą od czasu do czasu przyciskał ręką w obawie, by mu i ona nie zginęła...".

Nowele Marii Konopnickiej

W utworze zatytułowanym ,,Miłosierdzie gminy" pojawia się tematyka moralno-obyczajowa, bowiem pisarka nawiązała do jednego z wielu pozytywistycznych postulatów, mianowicie do filantropii. Filantropia zasadza się na bezinteresownej pomocy potrzebującym jednostkom, jednak w ,,Miłosierdziu gminy" ukazane są jej nadużycia i niezrozumienie pojęcia. Akcja noweli dzieje się w jednej ze szwajcarskich gmin, w której to czynnie stosowany jest program opieki nad osobami starszymi. Otóż wiekowe osoby kierowane są pod strzechy ludzi bogatych drogą licytacji, która nabiera cech targu ludźmi. Machiną owej licytacji jest zaniżanie ceny, tzn. gospodarze dążą do uzyskania od gminy jak najmniejszej kwoty zapomogi na utrzymanie staruszka. Główną postacią jest stary Kuntz Wunderli, którego losy ważą się na oczach czytelnika. Otóż i jego losy leżą w rękach gminy. Do licytacji przystępuje między innymi syn Kuntza, który jednak w pewnym momencie wycofuje się z tego haniebnego przetargu, gdyż żal mu pieniędzy na utrzymanie swojego rodzica. W ostateczności Wunderli dostaje się w ręce okrutnego mleczarza Prosta, a następnie zaprzęgnięty w towarzystwie psa do wózka mleczarskiego rusza na miejsce swojej rychłej śmierci. Owa nowela jest ostrzeżeniem Konopnickiej przed nieprawidłowo rozumianą filantropią.

W utworze pod tytułem ,,Mendel Gdański" spotykamy się z ostrym protestem pisarki wobec fali antysemityzmu, jaka miała miejsce w Polsce końcem XIX stulecia. Główną postacią noweli jest stary Żyd Mendel Gdański, który zajmował się introligatorstwem. Mieszkał od szeregu lat w Warszawie ( nazwisko Gdański było tylko zabiegiem, dążącym do zmylenia cenzury) i całym sercem czuł się Polakiem. Nie potrafi zrozumieć, dlaczego nie jest pełnoprawnym obywatelem polskimi i wciąż nie ma zagwarantowanych żadnych praw, mimo iż ciężko pracuje tak jak inni Polacy. Tylko z tego powodu, że był Żydem dosięgnął go jeden z wielu kamieni, jakie rzucano w czasie pogromów antyżydowskich. Nie liczyło się to, co robił dla kraju i to, jaki był człowiekiem. To nie miało tu żadnego znaczenia. Mendel, mimo iż całym sercem kochał Polskę, po fali nietolerancji odsunął się od niej. Nowela ta jest wielką refleksją nad tymi Polakami, którzy potrafią wyeliminować ze społeczeństwa wartościowe jednostki tylko dla tego, że mają one inne wyznanie, kolor skóry, czy przekonania. Apelowała pisarka o przeciwstawienie się niszczącej Polaków fali antysemityzmu.

O nędzy plebejskiej rodziny pisała Konopnicka w noweli ,,Nasza szkapa". Są to wspomnienia kilkunastoletniego chłopca ( taka też jest narracja). Otóż trójka chłopców obserwuje agonię swojej matki. Muszą również rozstać się ze swoim ukochanym koniem, ponieważ pieniądze, jakie uzyska ojciec ze sprzedaży szkapy, być może przedłużą życie umierającej. To poświęcenie bliskiego sercom dzieci zwierzęcia i tak nie przywróciło zdrowia matce, która wkrótce umiera. Zniknięcie z życia ukochanej szkapy, a później matki ciężko doświadczyło chłopców, którzy stali się pewnego rodzaju kalekami moralnymi. Ból nie robi na nich już żadnego wrażenia, ich sfera emocjonalna uległa ogromnemu spustoszeniu. W tej noweli Konopnicka dążyła do ukazania społecznej nierówności a zarazem niesprawiedliwości poprzez krzywdę bezbronnego dziecka.

Z kolei w noweli ,,Obrazki więzienne" pisarka skupiła się na żelaznych regułach, jakie obowiązują w więziennej rzeczywistości. Człowiek w zamkniętym świecie przeobraża się, przyjmuje rozmaite formy zachowania. Nie tylko zmianie ulega wygląd zewnętrzny, ale i postępowanie, myślenie. Najmniejsza zmiana zachodzi w przypadku osób z krótkimi wyrokami. Więzienie zostawia znak w psychice każdego więźnia bez względu na ilość odsiedzianych lat. Głównym bohaterem noweli Konopnickiej jest Cygan, który zdecydował się na ucieczkę z więzieni. Nie mógł pogodzić się z myślą, iż nagle odebrano mu ukochaną wolność, bez której nie potrafi żyć. Ucieczka jednak nie powiodła się, został złapany, a zaraz potem srogo osądzony przez współwięźniów. W konsekwencji umiera. Wkrótce okazuje się, iż Cygan już od dwóch tygodni był człowiekiem wolnym. Gdyby nie zaniedbanie administracji więziennej Cygan nadal by żył. Dla pisarki więzienie stanowi miejsce, w którym istota ludzka odzierana jest z człowieczeństwa, ze swojego własnego ja.

Nowelistyka Bolesława Prusa

W noweli ,,Kamizelka" tytułowa kamizelka staje się tylko pretekstem dla aktualnego właściciela ubrania do retrospektywnego potraktowania losu wcześniejszego jej posiadacza i jego małżonki. Jest więc ów utwór opowieścią o miłości dwojga ludzi. Młodzi małżonkowie pędzą spokojny żywot do chwili, gdy mężczyzna nagle zaczyna chorować na suchoty. I wówczas kamizelka rozpoczyna swoją symboliczną rolę, stając się znakiem ogromnego poświęcenia zarówno ze strony żony, jak i jej partnera. Bowiem co noc kobieta zwężała ową kamizelkę, utwierdzając męża w przekonaniu, iż z dnia na dzień nabiera on tak pożądanej masy ciała. W ten sposób podtrzymywała go na duchu, dodawała nadziei. W zakończeniu pojawia się metaforyczna pointa, która daje nadzieję, że jednak na świecie istnieje piękna i bezinteresowna miłość.

O dramatycznym losie ubogiego, wiejskiego dziecka pisze Prus w noweli,,Antek". Tytułowy bohater posiada talent rzeźbiarski, bowiem z kawałka drewna potrafi wyczarować wręcz cuda. Był bardzo pojętnym chłopcem, ponieważ w szybkim tempie opanował sekrety kowalstwa. Antka postanowiono kształcić, jednak szkoła nie zrobiła na nim pozytywnego wrażenia, nie potrafił zrozumieć panujących tam reguł. A co najważniejsze, matka Antka nie miała pieniędzy na opłacenie edukacji syna i dlatego też chłopiec został wyrzucony ze szkoły.

Do jakiejkolwiek pracy nie chciał pójść, miał inne marzenia. W tej sytuacji został zmuszony do opuszczenia rodzinnej wioski. Ruszył więc przed siebie w poszukiwaniu kawałka chleba. Prus poprzez tę nowelkę apeluje do ludzi, by ni byli głusi na prośby potrzebujących. Zwraca również uwagę na potrzebę walki z ciemnotą prostego ludu.

Nowele Elizy Orzeszkowej.

W noweli ,,A.. B.. C.." pojawia się potrzeba walki o polską edukację w ciężkich warunkach, dyktowanych przez bezwzględnych zaborców. Adresatem utworu Orzeszkowej jest inteligencja, bowiem pisarka wręcz nakazuje im wprowadzenie w życie programu ,,pracy u podstaw". Główna bohaterką jest Joanna Lipska, której ojciec był polskim pedagogiem. Mieszka razem z bratem, przeciętnym urzędnikiem. Nie zarabia on wiele, mimo to jego pensja musi wystarczyć na ich wspólne utrzymanie. Joanna skupia się jedynie na prowadzeniu domu, jednak wciąż martwi się, iż jej brat pracuje ponad siły, a ona właściwie nie robi nic konkretnego. Uważa, że jest tylko kulą u nogi dla swojego brata i dlatego postanawia zacząć pracę zarobkową. Na prośbę kilku rodzin robotniczych uczy czytania i pisania ich pociech. Nie zarabia dużo, lecz mimo to z radością pracuje nad edukacją młodych Polaków. Wkrótce zostaje wezwana do sądu, gdzie zarzucono jej niezgodną z prawem działalność edukacyjną.

Mimo to jej mali podopieczni znów pojawili się w domu swojej pani, a to spowodowało wściekłość brata Joanny. Wystraszeni uczniowie uciekli, pozostała jedynie maleńka dziewczynka Mańka, która wciąż chce być uczona. Po chwili z pokoju Joasi dobiega głos Mańki powtarzający wciąż ,,A.. B.. C..".

Kolejną nowelą Orzeszkowej jest ,,Tadeusz". Tytułowym bohaterem jest dwuletni chłopiec, będący synem prostego chłopa. Pisarka opisuje codzienne etapy życia malca. Dzień zaczyna od śniadania, następnie przygotowuje się do wyjścia z matką, dalej opisuje drogę do pracy w polu, podczas, której modli się przed przydrożną kapliczką. Nie pomija rytualnego wręcz spotkania z Klemensem oraz praca w ogrodzie państwa. Tak mija dzień za dniem. Pracująca w ogrodzie matka, co jakiś czas zerka na swojego syna. Chłopca interesuje właściwie wszystko, co dostrzega wokół siebie. Przygląda się kwiatom, latającym motylom. W poszukiwaniu ciekawych obiektów fascynacji Tadeusz dotarł w okolice stawu. Chcąc zerwać kwiaty przez nieuwagę wpada do jeziora, w którym tonie. Pisarka oskarża kostyczne prawa panujące na wsi w konsekwencji, których najbardziej cierpią niewinne i nie upilnowane dzieci.