"Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej po raz pierwszy drukował w odcinkach "Tygodnik Ilustrowany" w 1887 roku. Powieść przyjęto entuzjastycznie, uznano ją za narodowy epos. "Nad Niemnem" jest powieścią realistyczną, ale zawiera również wiele elementów tendencji. Jednym z nich jest kult pracy, która uszlachetnia. Motyw powstania funkcjonuje na zasadzie aluzji, język niedomówień to mowa ezopowa. Orzeszkowa, aby uniknąć represji cenzury, nie używa bezpośrednio słowa powstanie. Orzeszkowa wprowadza za to motyw mogiły. Akcja powieści toczy się w latach osiemdziesiątych XIX wieku na Grodzieńszczyźnie, we dworze Korczyńskich i zaścianku Bohatyrowiczów. Miedzy bohaterami powieści urósł konflikt. Orzeszkowa ukazuje rozległy obraz społeczeństwa polskiego drugiej połowy XIX wieku. Są to czasy po klęsce powstania styczniowego. Autorka pisze o pracy, która jest najważniejszą wartością i dobrowolnym obowiązkiem człowieka. Kult pracy ukazany jest również poprzez mogiłę Jana i Cecylii. Orzeszkowa o pewnych sprawach nie mogła wypowiadać się wprost ze względu na cenzurę. Z tego powodu sięgnęła po symbolikę mogił. Jan i Cecylia to legendarni bohaterowie, którzy swoją ciężką pracą przekształcili puszczę w piękną i bogatą osadę. Mogiła Jana i Cecylii jest symbolem zgody i powrotu do tradycji. Jest symbolem równości społecznej. Grób Jana i Cecylii jest przedmiotem kultu rodziny Bohatyrowiczów, łączy pokolenia i jest najważniejszą częścią rodowej tradycji. Pamięć o przodkach jest zachowana dzięki ustnym przekazom. Bohatyrowicze nie zapominają o przodkach i kultywują historię o Janie i Cecylii. Ta kochająca się para nie mogła się pobrać ze względu na różnicę majątkowe. Jan pochodził z gminu, a Cecylia z bogatego rodu. To oni karczowali puszczę i przemienili ją w samodzielne pola. Tu chcieli się ukryć przed ludźmi. Nikt nie wiedział, dlaczego porzucili swój kraj. Jan był człowiekiem silnym, Cecylia delikatna kobietą. Wybrali miejsce, zbudowali chatę pod starym dębem. Ciężko pracowali całymi dniami, wieczorami Cecylia śpiewała. Podobało im się nad brzegiem Niemena, tu były jeziora, lasy. W ciężkich warunkach żyli przez wiele lat. Wykarczowali duży kawał pola, własnymi rękami przekształcili puszczę w żyzne pola. Siali zboża, poznali nowych ludzi, którzy podziwiali ich gospodarstwo. Zbudowali piękny dom, tu dochowali się dzieci i potem wnuków. Mieli sześciu synów i sześć córek, którzy pożenili się z chłopcami i dziewczętami z rodzin z puszczy. Osiedlali się tu, pracowali wraz z rodzicami i budowali swoje domy. Tu uprawiali zboża, karczowali lasy, hodowali zwierzęta i uprawiali różne warzywa. Po osiemdziesięciu latach osada bardzo się rozwinęła. Niedaleko polował król Zygmunt August. Król słyszał o Janie i Cecylii i o ich wspaniałym gospodarstwie. Pewnego razu do osady król zajechał i ujrzał zadbane pola i piękne domy z ogrodami. Dzieci i wnuki przedstawiły królowi Jana i Cecylię. Zygmunt August ukłonił im się nisko, chciał wiedzieć kim są. Jan powiedział, ze swoje nazwisko wyjawi tylko przed sądem bożym. Król zadecydował, że Jan pozostanie bez nazwiska, a jego ród będzie nazywał się Bohatyrowicze. Zygmunt August w nagrodę za trud Jana i Cecylii, nobilitował ich ród, nadał im szlachectwo i pozwolił używać herbu Pomian, będącym wyobrażeniem głowy żubra umieszczonej na żółtym polu. Mogiła Jana i Cecylii symbolizuje początek rodu Bohatyrowiczów. Anzelm Bohatyrowicz przekazuje legendę o Janie i Cecylii, dba o tradycję. Anzelm wpoił Jankowi podstawowe wartości: patriotyzm, altruizm, poszanowanie pracy. W opowieści Anzelma świat jego przodków przypomina arkadię. Jest to świat harmonijny i pełen ładu. Poprzez pracę każdy może mieć korzyści. Uczciwa praca rozwija sumienność, rzetelność, poczucie obowiązku. Praca nie jest przekleństwem, ale dobrowolnym obowiązkiem każdego człowieka, pozwala znaleźć swoje miejsce w świecie. Obrazowi rzeczywistości Jana i Cecylii przeciwstawiona zostaje współczesność, w której nie ma już ładu i harmonii. Nie zmieniły się tylko pola, przyroda i Niemen. Świat człowieka nie jest już prosty, jest w stanie sąsiedzkich sporów i niezgody. Ale zachował swoje zewnętrzne piękno. Jan Bohatyrowicz dąży do pogodzenia dworu z zaściankiem. Darzy szacunkiem przeszłość i tradycję. Pokochał Justynę, bohaterów połączyła wspólnota ideałów: szacunek do pracy, zachowanie tradycji, szacunek do przeszłości, patriotyzm. Ślub bohaterów jest symbolicznym pojednaniem dworu z zaściankiem. Powieść kończy się optymistycznie, ukazuje możliwość pojednania między grupami społecznymi. "Nad Niemnem" to panoramiczny obraz społeczeństwa polskiego na Litwie, zagrożonego przez popowstaniową politykę caratu, a mocno trzymającego się ziemi, odlegli przodkowie zdobywali ja pługiem, a ich potomkowie powstańcy styczniowi ukazali swój stosunek do niej poprzez mogiłę powstańców. "Zgodnie z poglądami epoki pozytywizmu praca urasta w powieści do godności czynnika stanowiącego o życiu i cała powieść jest istnym hymnem na cześć człowieka pracy." (J. Krzyżanowski, "Dzieje literatury polskiej", PIW, Warszawa 1979.)
"Nad Niemnem" to najwyższe osiągniecie pisarskie Orzeszkowej i jedna z najwybitniejszych powieści polskich.
