Orzeszkowa w "Nad Niemnem" ukazała rozległy obraz społeczeństwa polskiego drugiej połowy XIX wieku, po klęsce powstania styczniowego. Zwraca uwagę na pracę, jako najważniejszą wartość. Jan i Cecylia to protoplaści rodu Bohatyrowiczów. Legendarni bohaterowie przekształcili dziką puszczę w piękną i bogatą ziemię. Wszystko to zawdzięczali ciężkiej i wytrwałej pracy. Wybudowali dom pod prastarym dębem, całymi dniami ciężko pracowali. Wykarczowali pole, siali zboże, las pozwalał im przeżyć, łowili ryby w rzece. Tu dochowali się dzieci, Cecylia urodziła sześciu synów i sześć córek. Młodzi pożenili się, osiedlili i wznosili domy obok miejsca wybranego przed laty przez Jana i Cecylię. Później urodziły się wnuki. Minęło osiemdziesiąt lat, niedaleko polował król Zygmunt August. Król usłyszał o Janie i Cecylii, ich wspaniałym gospodarstwie. Zygmunt August odwiedził ich, a osada Jana i Cecylii wywarła na nim duże wrażenie. Król nadał im szlachectwo, zgodnie z życzeniem Jan pozostał bez nazwiska, a wszyscy jego potomkowie nazywać się mieli Bohatyrowiczami. Od tej chwili mieli herb Pomian, z głową żubra na żółtym tle.
Orzeszkowa o pewnych sprawach nie mogła mówić wprost, ze względu na cenzurę. Zastosowała język ezopowy, sięgnęła po symbolikę mogił. Grób Jana i Cecylii symbolizuje początek rodu Bohatyrowiczów, łączy pokolenia. Pamięć o epoce Jana i Cecylii jest zachowywana dzięki ustnym przekazom. Anzelm Bohatyrowicz jest strażnikiem tradycji rodu, przekazuje legendę o Janie i Cecylii. Mogiła bohaterów ukazuje kult pracy. Ciężka praca przynosi korzyści, rozwija w człowieku sumienność. Praca w "Nad Niemnem" pojawia się wszędzie, praca jest podstawą ładu moralnego w powieści. Postaci pozytywne to te, których życie jest pełne pracy i wyrzeczeń. Mogiła Jana i Cecylii symbolizuje też kult domowego ogniska. Autorka ukazała siłę rodzin, które składają się na społeczeństwo polskie. A tylko silne państwo może odzyskać niepodległość.
Mogiła powstańców z 1863 roku jest wyrazem kultu solidaryzmu klasowego. W mogile spoczywają Andrzej Korczyński, przedstawiciel dworu i Jerzy Bohatyrowicz, przedstawiciel zubożałej szlachty i chłopstwa. Podczas powstania potrafili się zjednoczyć i walczyć razem o wolność ojczyzny. Razem zginęli za ojczyznę. Mogiła jest symbolem jedności narodowej, nadziei na ponowne zjednoczenie. Powstanie styczniowe określiło losy bohaterów powieści, pamięć o wydarzeniach 1863 roku żyje wśród wszystkich bohaterów. Dziedzictwo powstania stwarza też sytuacje konfliktowe, zmienia postawy. Ezopowym stylem Orzeszkowa pisała:
"Stojące wody społeczne zaszumiały- wzdęły się i wyrzucały w górę kipiące kaskady (...). Duch demokratyzmu równającym pługiem orał społeczną glebę. Wyżyny skruchą zdjęte, pochylały się ku nizinom, gotowe do wynagrodzenia krzywd, żebrzące prawie o życzliwość i ufność."
Wspólny grób Andrzeja Korczyńskiego i Jerzego Bohatyrowicza jest symbolem zjednoczenia narodu, wolności. Oba groby: szesnastowieczny Jana i Cecylii , założycieli rodu Bohatyrowiczów oraz zbiorowa mogiła powstańców z 1863 roku współtworzą punkt odniesienia dla teraźniejszości. Są obecne w przekazywanych legendach i wspomnieniach, bohaterowie pamiętają o nich, mogiły uzasadniają też działania postaci. Orzeszkowa uważała, że tylko zjednoczony naród ma szansę być narodem wolnym i niepodległym.
" "Nad Niemnem" to powieść- panoramiczny obraz życia społeczeństwa polskiego na Litwie, zagrożonego przez popowstaniową politykę caratu, a mocno trzymającego się ziemi, odlegli przodkowie zdobywali ją pługiem, a ich potomkowie, powstańcy styczniowi, zadokumentowali swój do niej stosunek mogiłą kryjącą szczątki bojowników o wolność. Spadkobiercami ich powieść robi przedstawicieli młodego pokolenia zamożnych ziemian i szlachtę okoliczną, zaściankową, która nie zgubiła dawnych tradycji mimo trudnych warunków pracy na roli. Zgodnie z poglądami epoki pozytywizmu praca ta urasta w "Nad Niemnem" do godności czynnika stanowiącego o życiu i cała powieść jest istnym hymnem na cześć człowieka pracy." (J. Krzyżanowski, "Dzieje literatury polskiej", PIW, Warszawa 1979, s. 408).
"Nad Niemnem" jest jedna z najwybitniejszych powieści polskich. Pisarka zawarła w powieści obraz społeczeństwa polskiego, motyw powstania styczniowego, kult pracy a także program pozytywistyczny. "Nad Niemnem" określa się jako epopeję narodową. Dorobek Orzeszkowej zaważył na rozwoju literatury polskiej, na twórczości pisarki wychowali się pisarze tej miary, co Żeromski, Strug, Kasprowicz, Dąbrowska.
