Utwory epoki pozytywizmu służyły przekazywaniu nowych wzorów postaw społecznych, idei zawartych w programie epoki, jak np. praca u podstaw lub praca organiczna. Zadaniem literatury było uzmysławiać współczesnym ludziom zasadność wprowadzenia zmian w państwie, by poprawić warunki życia obywateli. By skutecznie dotrzeć do jak najszerszego grona ludzi, pisarze zajmowali się pisaniem nowel. Jest to gatunek cechujący się zwięzłą oraz zwartą kompozycją o jednowątkowej fabule, z widoczną puentą końcową, wydawał się najbardziej odpowiedni do tych celów. W epoce Pozytywizmu, wprowadzono nieznaczne zmiany do istniejącej wersji Bocaccia. W XIX wieku, nowele służyły agitacji oraz do celów interwencyjnych. W odróżnieniu od renesansowego wzoru, dialogi postaci wzięły górę nad opisami narratorskimi. Natomiast sami bohaterowie, reprezentują rozmaite warstwy społeczne albo są głosicielami konkretnych poglądów.

Maria Konopnicka - "Miłosierdzie gminy"

Utwór obrazuje wypaczenie ideałów epoki pozytywizmu w odniesieniu do pomocy pokrzywdzonym. Przedstawia pozorną filantropię, która pod przykrywką miłosierdzia przynosi cierpienie tym, którzy są zmuszeni korzystać z takiej formy pomocy.

Maria Konopnicka - "Mendel Gdański"

Nowela poświęcona problemowi antysemityzmu w naszym kraju. Przedstawia społeczność, które jest bezduszne i okrutne wobec bezradnego i prawego człowieka imieniem Mendel, który jest z pochodzenia Żydem.

Maria Konopnicka - "Nasza szkapa"

Utwór przedstawia problemy życiowe dotykające ubogą rodzinę Mostowiaków. Rodzice walczący z siłami wyższymi, którymi są ciężka choroba, bezrobocie, nie są w stanie zapewnić swoim dzieciom należytej opieki i warunków bytowych.

Henryk Sienkiewicz - "Janko Muzykant"

Potępienie fałszywej dobroczynności, wzbudzającej u małego chłopca nadzieję, a faktycznie niczemu konkretnemu jednak nie służy.

Henryk Sienkiewicz - "Szkice węglem"

Nowela przedstawia brak jedności oraz solidarności wśród społeczeństwa. Ludzie wykształceni, którzy mogliby uczynić dużo dobrego (Zołzikiewicz), zamiast tego wykorzystują prostych i naiwnych chłopów (rodzina Rzepów).

Henryk Sienkiewicz - "Sachem"

Utwór porusza kwestię wynarodowienia ludności, poprzez rusyfikację oraz germanizację. Propaguje konieczność zachowania, niezależnie od wszystkiego, własnej tożsamości narodowej, a także godności oraz honoru. Sachem to człowiek, który tych wartości nie posiada.

Bolesław Prus - "Powracająca fala"

Nowela opowiadająca o ludziach zamożnych oraz wpływowych, nie troszczących się o dobro pracowników swojej firmy - Gotlieb Adler. Jego nieuczciwość w stosunku do pracowników przyczynia się do upadku jego wielkiego zakładu, a tym samym do ruiny jego potęgi oraz wartości.

Bolesław Prus - "Kamizelka"

Opowieść o wielkiej miłości pewnego małżeństwa, które chce sobie wzajemnie oszczędzić cierpienia i smutku.

Eliza Orzeszkowa - "A…B…C…"

Utwór propagujący pozytywistyczne hasło pracy u podstaw. Ukazuje losy młodej dziewczyny nazwiskiem Joanna Lipska, która nie zważała na żadne niebezpieczeństwa i realizowała swój cel, jakim było nauczanie dzieci sąsiadów.

Nowelistyka pozytywistyczna dotyka problemów, z jakimi borykają się ludzie w swoim codziennym życiu. Dzięki tym utworom ludzie nie są zdani tylko na siebie w ciężkich sytuacjach. W nowelach pozytywistycznych przedstawiano problemy społeczne, propagowano nowatorskie idee oraz wzory, jednak głównie krytykowano zacofanie ludzkie, konserwatyzm, fałszywą religijność, a także antysemityzm. Występujący w nich bohaterowie są ludźmi z tłumu, wśród których są jednostki szlachetne, a ich działania służą powszechnemu dobru, nie doprowadzają do nieszczęścia ani krzywdy innych. Są wśród nich i tacy, którzy za nic mają innych i gnają przed siebie eliminując lub wykorzystując ich niewiedzę. W dzisiejszym świecie chart ducha oraz wewnętrzna siła gwarantują przetrwanie, a tą kwestię dostrzeżono już w epoce pozytywizmu. Nowele miały uzmysłowić ludziom prawa panujące na świecie, a także zasugerować im ewentualne rozwiązania problemów.