Głównym bodźcem dla powstania kulturalnych instytucji w Polsce stało się zbudowanie w stolicy biblioteki publicznej przez braci Załuskich, która była nieliczną w całej zachodniej Europie dostępna dla wszystkich ludzi. Skupiała się na pielęgnowaniu życia umysłowego Warszawy i prowadziła również działalność bibliograficzną oraz edytorską.

Kolejnym istotnym zdarzeniem było utworzenie w roku 1740 przez Stanisława Konarskiego, Collegium Nobilium. Jest to szkoła, w której uczyli się synowie szlacheccy. Pracowała według nowych założeń pedagogicznych, nowego systemu nauczania i starała się kształcić wielostronnie i wychowywać młodzież na patriotów i światłych obywateli troszczących się o kraj. Szkoła ta zapoczątkowała zmiany w szkolnictwie, które z czasem przejęli również jezuici.

Okres rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego (okres stanisławowski) to czas, kiedy władca objął mecenat nad sztuka i literaturą, popierał nowe tendencje, starał się inspirować ludzi do podejmowania różnych przedsięwzięć.

Najważniejszym wydarzeniem tych czasów było wydanie "Monitora". Czasopismo to wychodziło od 1765 roku i jego wzorem był angielski "Spektator". Całe przedsięwzięcie finansowo wspierał władca, ponieważ czasopismo to było głównym narzędziem w rękach stronnictwa patriotycznego i agitacyjnym na rzecz reform.

Na początku jego redaktorem był Ignacy Krasicki, a potem również Bohomolec, Konarski, Czartoryski i Naruszewicz. Czasopismo mówiło o różnych tematach, aktualnych problemach. W "Monitorze" drukowano głównie krótsze formy literackie, do których należał esej, reportaż oraz felieton, gdzie autorzy ich skrytykowali wady szlachty sarmackiej i starali się utworzyć nowy model człowieka oświeconego, bronili praw mieszczaństwa i chłopów, poruszali kwestie gospodarcze i polityczne ojczyzny, zwalczali nietolerancję religijną oraz chcieli, aby edukacja była w rękach państwa. Starali się propagować nowe poglądy Woltera, Locke'a czy Rousseau. Pisali również o teatrze i literaturze, starając się zabiegać o czystość języka polskiego. W "Monitorze" wiele poetów i pisarzy zadebiutowało i szerzono oświeceniową ideologię. "Monitor" wychodził przez dwadzieścia jeden lat, ale największe znaczenie miał w pierwszym okresie istnienia.

Tego samego roku, kiedy wyszedł debiutancki egzemplarz "Monitora", otworzono w wyniku starań władcy, pierwszy publiczny teatr. Znajdował się w Warszawie, zaś w gronie jego działaczy znaleźli się Bogusławski, Zabłocki oraz Bohomolec. W teatrze wystawiano sztuki, które realizowały dewizę oświeceniową "bawiąc - uczyć" i mówiły one o złych zachowaniach, propagując jednocześnie właściwe obywatelskie postawy. Specjalistą w tej dziedzinie był szczególnie Franciszek Bohomolec. Ostro wyśmiewał zabobonność, przesądność i pozostałe przywary sarmackie, megalomanię, kosmopolityzm, tworząc komedie o charakterze antysarmackim i moralizatorskim.

Następnym przedsięwzięciem władcy było utworzenie Szkoły Rycerskiej w 1765 roku, którą nazywano Korpusem Kadetów. Na jej czele stał Adam Kazimierz Czartoryski. Instytucja ta szkoliła przyszłych żołnierzy i gruntownie oraz wszechstronnie edukowała, kształtując patriotyczne postawy, właściwe moralnie. Komendant szkoły napisał zbiór praw, jakie obowiązywały wszystkich kadetów, który nazywał się "Katechizm kadecki". Absolwentami tejże Szkoły byli, m.in. Sowiński i Tadeusz Kościuszko.

Działalność stronnictwa patriotycznego i zahamowanie działalności władcy spowodował I rozbiór Polski (1772 rok). Ale Stanisław August Poniatowski starał się dalej działać i zorganizował spotkania literackie w gronie najwybitniejszych pisarzy tego okresu, które określano mianem obiadów czwartkowych. Spotykali się oni na Zamku. Wśród uczestników obiadów można było spotkać: Stanisława Konarskiego, Franciszka Bohomolca, Adama Naruszewicza, Józefa Wybickiego, Zamojskiego, Trembeckiego oraz, od czasu do czasu goszczącego w Warszawie, Krasickiego. Spotkania te służyły do odczytów różnych dzieła, wierszy i dowcipów, dyskusji i rozmów dotyczących planowanych zmian politycznych, pomagały w rozwoju literackiej twórczości.

Tajnym narzędziem obiadów czwartkowych było pismo zatytułowane "Zabawy przyjemne i pożyteczne", które były redagowane przez Adama Naruszewicza. W tym czasopiśmie swoje dzieła publikowali najznakomitsi twórcy okresu stanisławowskiego.

Mecenat króla oprócz literatów objął także malarzy, architektów oraz rzeźbiarzy. Starał się sprowadzać do Rzeczpospolitej znanych europejskich artystów, płacąc im regularnie i nagradzając dodatkowo za ich wysiłek twórczy. Dlatego w naszym kraju obecni byli tacy twórcy wybitni jak Merlini (projektant Łazienek), Bacciarello (autor wnętrz w Zamku Królewskim), Canaletto (autor cyklu obrazów Warszawy) oraz Vogel (obrazy akwarelowe).

Stanisław August Poniatowski był również kolekcjonerem, gromadził obrazy, ryciny, medale oraz monety. Zlecił, aby stworzono falsyfikaty znanych figur i rzeźb z gipsu i marmuru kopie słynnych rzeźb. W jego zbiorach było mnóstwo dzieła muzealnych, zaś jego śladem poszli inni magnaci i bogaci mieszczanie.

Czartoryscy wzięli przykład z władcy i w Puławach utworzyli inny rodzaj mecenatu literackiego i artystycznego. Starali się opiekować artystami, ale również sami chcieli do nich należeć. To tutaj działał, m.in. Franciszek Kniaźnin oraz kształtował swoją twórczość młody Adam Niemcewicz. Literatura zajął się sam książę Adam Kazimierz, zaś Izabela czuwała nad powstaniem nowego ogrodu w stylu sentymentalnym, na wzór angielski. (naturalność, brak uporządkowanego krajobrazu, w którym widać chaty wiejskie, podobne do prawdziwych).

Władca oprócz mecenatu ogłosił na obiedzie czwartkowym, iż chce przekazać majątek po zamkniętym z woli papieża jezuickim klasztorze dla nowo utworzonej Komisji Edukacji Narodowej, którą utworzył Sejm Delegacyjny, w 1773 roku. Miała się ona zająć pracami związanymi z reformami w oświacie i organizacją szkół. Komisja Edukacji Narodowej była pierwszym ministerstwem w Europie, które nie wzorowało się na niczym, było nowe. Komisja dokonała reformy w Akademii Wileńskiej i Krakowskiej, zmieniając ich nazwy na Szkołę Główną Litewską oraz Koronną. Pod nimi były średnie szkoły - wydziałowe oraz podwydziałowe, za nimi natomiast szkoły elementarne.

Utworzono jednocześnie instytucję zwaną Towarzystwem do Ksiąg Elementarnych. Miało się ono zająć dopasowaniem i utworzeniem odpowiednich podręczników dla poszczególnych stopni szkolnictwa, które zgodne by były z nowym programem nauczania. Wyrósł ona na oświeceniowym racjonalizmie i empiryzmie, miał na celu wykształcenie oraz wychowanie ludzi, którzy umieliby pogodzić dobro ojczyzny z własnym, byliby patriotami, odrzucaliby zabobony i nietolerancję oraz wszelkie społeczne uprzedzenia.

Wszystkie zdarzenia, które wpłynęły na trzeci rozbiór Rzeczypospolitej są oczywiste i dlatego nie ma potrzeby, aby je opisywać. Trzeba natomiast powiedzieć o tym, że w 1800 roku powstała nowa organizacja kulturalna, która określono mianem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Największą role przykładało ono do rozwoju literatury oraz nauki, w celu utrzymania polskości, która została zabrana przez zaborców oraz prawa do samoświadomości narodowej. Wokół Towarzystwa Przyjaciół Nauk skupili się znani uczeni, artyści oraz mecenasi. Zadaniem tej instytucji było dbanie o ojczystą mowę oraz historię i zapoznanie się z ziemią ojczystą oraz jej wszystkimi skarbami i tajemnicami.

Tego samego roku zaczynają napływać nowe tendencje, które są zwiastunem nowej epoki literackiej i kulturalnej, jaką będzie romantyzm.