Problematyka spuścizny obyczajowej i światopoglądowej czasów saskich stała się jednym z głównych tematów literatury i publicystyki oświecenia, zwłaszcza okresu reform Sejmu Wielkiego. Sarmata stał się symbolem już nie pięknych tradycji i obyczajowości szlacheckiej, ale wstecznictwa, zaprzaństwa, prywaty i ciemnoty. Te właśnie cechy, według opinii oświeconych twórców epoki przyczyniały się walnie do osłabienia i upadku Rzeczypospolitej. Ciągle zrywane sejmy, paraliżujące działalność prawodawczą i reformatorską przywileje, takie jak liberum veto czy zasada elekcyjnego wyboru króla spośród samej szlachty zaowocowała nie demokracją i równością szlachecką, ale handlowaniem tronem i koroną, załatwianiem partykularnych interesów podczas głosowań, przekupstwem, korupcją, ciągłym zrywaniem sejmów, paraliżem rządów słabego króla i zrywanego raz po raz sejmu. Przeciwko takim praktykom i obyczajom, przeciwko lekceważeniu dobra ojczyzny, które zawsze przegrywało w zestawieniu z prywatą szlachecką wystąpili propagatorzy myśli oświeceniowej, rozumianej jako świadome uczestnictwo w budowaniu bezpieczeństwa kraju, przedkładanie dobra ogółu, ojczyzny ponad własne interesy i korzyści, służenie narodowi i ojczyźnie własnym wykształceniem, wiedzą, kulturą, obyciem. Ścieranie się tych dwóch sposobów życia i funkcjonowania w państwie przedstawił w swojej komedii politycznej Julian Ursyn Niemcewicz. "Powrót posła" przedstawia karykaturalny obraz zarówno środowisk konserwatywnych, uosobionych przez Starostę Gadulskiego, jak i źle pojętej nowoczesności, sprowadzającej się do ślepego podążania za zachodnią modą i wyzutemu z wszelkiej refleksji patriotycznej kosmopolityzmu(taki typ reprezentują w komedii Niemcewicza Starościna Gadulska i Szarmancki). Alternatywą dla tych postaw jest Rodzina Podkomorzych, łącząca w sobie najlepsze tradycje szlacheckie, miłość ojczyzny, starych obyczajów, języka polskiego z nowoczesnym podejściem do państwa- silnego, zwartego, z nowoczesnym prawodawstwem ujętym w Konstytucji, z umocnioną rolą króla, z dziedzicznym- a więc wyłączonym z handlu przywilejami- tronem. Satyryczne obrazowanie mającej katastrofalne skutki dla ojczyzny "filozofii" i obyczajowości sarmackiej przedstawiają także liczne satyry Krasickiego, np. "Pijaństwo", "Do króla". Biskup Warmiński krytykuje także kosmopolitów, dając w swojej satyrze "Żona modna" pierwowzór Niemcewiczowskiej Starościny Gadulskiej. Satyryczny obraz starej obyczajowości szlacheckiej, wywodzącej się z czasów saskiej beztroski i rozpasania ujmuje także Krasicki w swojej powieści "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki", gdzie obok utopijnej wizji szczęśliwego, równego społeczeństwa daje nam także wgląd w smutną rzeczywistość- choćby w rodzinnym domu samego Mikołaja, gdzie istnieją oba krytykowane przez oświeceniowych myślicieli poglądy- zarówno konserwatywny, sarmacki (rodzice Mikołaja), jak i bezmyślnie kosmopolityczny (domowy nauczyciel bohatera)
Publicystyka i zaangażowana w aktualne problemu kraju literatura miała być orężem światłych umysłów w walce o dokonanie koniecznych zmian w kraju a także w umysłach i sercach Polaków. Stąd też tak ogromna waga, jaka była przez nich przykładana do reformy edukacji- odpowiednim nauczaniem, wiedzą, krzewieniem nowoczesnego patriotyzmu chcieli zabezpieczyć niepewną przyszłość narodu polskiego.
