Oświecenie jest pierwszą epoką w nowożytności, która jest w pełni świadomą swego istnienia. Określano ją jako: "wiek rozumu" (w Anglii), "wiek filozofów" (we Francji) lub wiek "oświecony". Szczególną wagę przywiązywano do potęgi rozumu, które jest światłem rozjaśniającym drogę poznania prawdy. Zarówno pod kątem społecznym jak i politycznym krytykowano istniejąca rzeczywistość i wyrażano ogromna wolę wyzwolenia człowieka z feudalizmu, krępującego jego myśli, hamującego rozwój nauki i oświaty. Termin narodził się w Niemczech, odnosi się do pewnego okresu w kulturze świata, jego rozwój w Europie Zachodniej rozpoczyna się na początku XVIII wieku. Koniec epoki oświecenia przypada na rok wybuchu rewolucji francuskiej 1789. Jej istnienie to początek epoki nowożytnej, chociaż niektórzy kojarzą z tym zjawiskiem już renesans. Oświecenie stworzyło specyficzny zespół poglądów, idei, które miały kształtować nową wizję świata. Ojczyzną epoki była Anglia, Holandia oraz Francja. Jednak poglądy oświeceniowe ukształtowały się po części już w XII wieku. Jest to okres licznych wynalazków: maszyna parowa - J. Watt, pierwszy lot balonem. W nauce również dokonano rewolucyjnych odkryć: Newton - fizyka, Leibniz - matematyka. W Holandii zbudowano pierwszą giełdę. Taka różnorodność spowodowała, że w Europie Zachodniej zapanował dziwna moda. Mianowicie, mimo popularyzacji logicznego myślenia, kobiety ubierały suknie w kształcie koła, nakładały na twarz ogromne ilości pudru (można się o tym przekonać patrząc na portret markizy De Pompadour), działał Markiz De Sade, który miał bardzo dziwne upodobania, od których pochodzi pojęcie sadyzmu oraz żył wówczas słynny podrywacz i uwodziciel kobiet, czyli Casanova.

Ateizm- wyznanie religijne, które odrzuca wszystkie zasady religijne, wątpi również w istnienie Boga; ateiści uznawali kult materii; wartości duchowe nie miały dla nich żadnego znaczenia; ateizm narodził się na gruncie racjonalizmu; jego głównym przedstawicielem był filozof francuski Paul Holbach.

Deizm- wynikał z racjonalizmu, który negował wiedzę objawioną i wszelkie dogmaty wiary. Nie akceptowali objawienia i innych wyznaniowych form wiary. Deiści uznawali, że Bóg istnieje, ale tylko jako stwórca ziemi i nie ingeruje w dalsze jej losy. Deistami byli Diderot oraz Wolter, którzy ostro krytykowali fanatyzmem religijny.

Libertynizm - Wolnomyślicielstwo, laickie i sceptyczne podejście do religii. Pogląd rozwinął się we Francji w XVII wieku, wymierzony był w tradycyjną obyczajowość, katolicko-feudalnemu sposobowi życia oraz scholastyce. Błędnie kojarzono go z rozpusta i upadłością moralną, ale to tylko dlatego, ze markiz de Sade kreował w swych utworach bohaterów amoralnych, a będących libertynami.

Oda- utwór poetycki ukształtowany w starożytności, który odznacza się podniosłym stylem i jest pisany na cześć jakiejś osoby, idei lub wydarzenia. Zgodnie z poetyka klasyczna oda łączyła retorykę z elementami lirycznymi. Miała pewną swobodę kompozycyjna, ponieważ musiała wyrażać uniesienie. W oświeceniu oda była wykorzystywana tylko dla celów filozoficznych lub okolicznościowych.

Peryfraza- czyli omówienie, to zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska rozbudowanym opisem.

"Balon" A. Naruszewicz - w tej odzie autor zajmuje się opisem najważniejszych wydarzeń kulturalnych i historycznych. Pierwszy przelot balonem nad stolicą Polski został opisany w bardzo wyniosły sposób. Autor posłużył się tu postacią boga Jowisza i mitycznego Ikara, aby wyolbrzymić całe wydarzenie: człowiek nareszcie wzbił się w powietrze. Ludzie zwykli nie pojmowali rangi zdarzenia i traktowali to jako coś niesamowitego, magicznego. Wielcy myśliciele epoki natomiast twierdzili, że jest to przykład na to, że wszystkie marzenia można zrealizować. Końcowe strofy utworu prezentują postać sarmaty.

Utwór powstał w okresie działalności Sejmu Wielkiego, dlatego nastrój i ton wiersza jest poważny, patetyczny i uroczysty.

"Kubuś Fatalista i jego pan" D. Diderot - utwór zawiera nowy model człowieka oświeceniowego, inne spojrzenie. Zawiera wiele ironii i satyry, a także porusza i omawia wiele haseł oświeceniowych: równość, wolność, braterstwo. Należy do gatunku powiastki filozoficznej i powstał, jako pretekst do wyrażenia określonych poglądów. Kubuś jest wyjątkowy nieposłuszny i zawsze idzie sowimi drogami i według własnych zasad. Nie lubi, gdy ktoś kieruje jego życiem. Góruje on nad swoim Panem tym, że jest bardziej błyskotliwy, inteligentniejszy i w każdej sytuacji potrafi się odpowiednio zachować, z każdego kłopotu znajdzie jakieś wyjście. Wyjaśnia to w ten sposób, ze jego umiejętności są zapisane w niebie, Bóg po prostu chciał, żeby on taki był. Stosuje także tak zwane prawo konieczności, prawo natury, które mówi, że świat się zmienia a ludzie muszą się dostosowywać. Kubuś twierdził, ze całą wiedzę, którą ma posiadł z wielkiej księgi, czyli z encyklopedii francuskiej. Bohater zna swoją wartość i nie pozwoli się wykorzystywać. Utwór jest krytyką XVIII wiecznego układu społecznego, który jest niesprawiedliwy, nierówny. Prezentacja koncepcji fatalistycznej - ludzie tacy jak Kubuś będą kiedyś panować nad światem.

Klasycyzm epoki oświecenia - jest modelem kultury, który narodził się w starożytności (Grecja, Rzym) i dalszym okresie nawiązywał do antyku (np. w gatunkach literackich - tragedia antyczna, zasada decorum). Możemy rozróżnić klasycyzm renesansowy, oświeceniowy oraz dużo późniejszy neoklasycyzm (przełom XIX i XX wieku). Główne założenia klasycyzmu: piękno obiektywne i są kanony piękna, sztuka musi być harmonijna i zachowywać proporcje, równowagę oraz statyczność, trzeba trzymać się zasad tworzenia sztuki (podręczniki sztuki), wzorem niedoścignionym jest sztuka antyczna (grecka i rzymska), która najdokładniej ujmowała harmonię natury, piękno wynika z prostoty, a nie ze skomplikowania.

Klasycyzm w sztuce oświecenia- odznacza się umiarem, prostotą formy, dyskretnym powrotem do antyku. Brak jest monumentalności i ekspresji antycznych wzorców. Występuje klarowna kompozycja, statyczny i pełen równowagi układ form, harmonia kolorystyki; przedstawiciele: Antonio Canova "Wenus i Mars". Stanisław Trembecki to libertyn, epikurejczyk, który tworzył bajki, poematy, epigramaty ( "Sofijówka", tu opis ogrodu)

"Sofijówka" S. Trembecki - świat jest uporządkowany, co oznacza, że wszystko, co się zaczyna, co ma początek, kiedyś na pewno skończy się śmiercią.

Encyklopedia stanowiła dzieło największych myślicieli czasów oświecenia. Do jej powstania przyczynili się, m.in. Denis Diderot i znany naukowiec Jean d'Alembert, Jean-Jacques Rousseau, Wolter, Charles de Montesquieu, który wymyślił trójpodział władzy państwowej. W Encyklopedii znalazły się opisy pojęć, które czasem są radykale i dotyczą różnej tematyki, m.in. filozofii oraz polityki i religii. Encyklopedia zalecała poszerzanie wiedzy szczególnie z zakresu nauk przyrodniczych. Uważała, ze w naturze brak jest znaków Boga, dlatego nie można się o nim zbyt wiele uczyć i skupić się na poznawaniu praw przyrody. To będzie gwarantem szczęścia dla człowieka, który uniknie tym samym fałszu i błędów.

"Odkrycie" W. Szymborska- autorka przedstawia wszystkie ważniejsze odkrycia, które wpływają na to, ze zaczynami wierzyć, ze wszystko ma jakiś sens, nawet te najmniejsze i najbanalniejsze sprawy i wydarzenia.

CHRONOLOGIA OŚWIECENIA:

- faza wczesna: 1740 r. - 1764 (okres saski)

- faza dojrzała: 1764 - 1795 (okres stanisławowski)

- faza schyłkowa: 1795-1822 (wydanie "Ballad i romansów" A. Mickiewicza i początek romantyzmu)

Charakterystyka polityczna u progu oświecenia:

W XVIII wieku nastąpił wielki kryzys społeczno-polityczny, którego przyczyną był feudalizm oraz absolutyzm. W Polsce natomiast przyczyną kryzysu stała się anarchia spowodowana rozkładem demokracji szlacheckiej.

Podczas gdy w Europie walczono o wolność obywatelską, to w Polsce zabiegano o ograniczenie nadużyć wolności szlacheckiej i poddania ich odpowiedzialności karnej. W Europie trwała walka o równość a w Polsce walka o zlikwidowanie pozorów równości wszystkich stanów i ograniczenie uprawnień, jakie z racji przywilejów przysługiwały szlachcie. W Europie walczono o ograniczenie władzy centralnej, zaś Polska domagała się zwiększenia kompetencji władzy centralnej. W Europie główną siłą rewolucyjnych zmian było mieszczaństwo, natomiast w Polsce było to duchowieństwo i wszyscy lepiej wykształceni szlachcice.

Model człowieka oświeconego: negacja dotychczasowych stosunków społeczno, politycznych,

sarmacki sposób bycia, kosmopolityzm, oświecony patriota, stawia państwo wyżej niż rodzinę,

Przykłady:

"Hymn do miłości ojczyzny" I. Krasicki- jest tu zawarty opis wielkiej miłości, jaką autor obdarzył swój. Pochwała patriotyzmu, który jest trudną sprawą, ale decyduje o heroicznej postawie. Poeta skrytykował nadużywanie słów o wielkiej sile, kiedy wiemy, że nie możemy ich pokryć czynami: "Kształcisz kalectwo przez chwalebne blizny...".

Wiersz stał się bardzo popularnym utworem patriotycznym.

"Pieśń Legionów Polskich we Włoszech"- Józef Wybicki jest autorem słów "Pieśń legionów polskich we Włoszech", które napisał w 1797roku. Obecnie nazywa się ją "Mazurkiem Dąbrowskiego" i od 1972 jest uznana za hymn Polski. Opisuje zmiany, jakie nastąpiły w historii kraju, walki narodowowyzwoleńcze.

Cyprian Godebski napisał wiersz, pt.: "Wiersz legionów polskich". Wyraża on bardzo krytyczny stosunek do legionów. Utwór zawiera mnóstwo, smutku, goryczy i żalu. Opłakuje autor ludzi, którzy oddali życie za ojczyznę. Ma nadzieję, ze przyszłe pokolenia docenią to, co zrobili i pamięć o nich przetrwa wieki.

"Kandyd czyli optymizm" Wolter- Kandyd jest naiwny i głupi. Kiedy zakochał się w Kunegundzie, został wyrzucony z zamku, ale udało mu się w nim ukrywać przez jakiś czas. Różnice społeczne zadecydowały o nieudanej miłości. Jednak opuszcza zamek i udaje się w podróż. Trafia do utopijnej krainy Eldorado. Brak tu przemocy i chorób a ludzie żyją w pełni zgody z przyrodą. Spotkał ponownie Kunegundę i Panglossa. Pewnego razu postanowił kupić wspólnie z Jakubem dom i ogródek, w którym przesiadywali całymi dniami i rozmawiali o życiu. Kandyd wyraża nadzieję na lepsza przyszłość. Treść utworu jest tylko pretekstem do filozoficznych myśli. Autor krytykuje i ośmiesza wszelkie zabobony i cały układ polityczny świata.

Poglądy Woltera: krytykuje optymistyczną filozofię Leibniza, ponieważ sam pesymistycznie patrzył na społeczeństwo, wyśmiewał głupotę społeczną, ponieważ uważano, że ten jest ważniejszy, kto ma dłuższe drzewo genealogiczne i jest grubszy, krytykuje nietolerancję oraz Kościół, który jest pełen dewocji i bigoterii.

"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" I. Krasicki- Utwór powstał na wniosek KEN. Miał na celu przedstawienie dwóch typów powieści: modnej w Europie zachodniej powieści obyczajowej, utopijnej oraz powieści przygodowo - awanturniczej. Główny bohater miał przedstawiać życie typowego przeciętnego szlachcica. Utwór podzielony jest na trzy części: pierwsza opisuje młodość, edukację i imprezowe życie oraz podróże. Straszna burza sprawia, ze tylko on przeżył i to wpływa na zmianę jego zachowania. Druga część ma charakter utopijny i jest to okres pobytu Mikołaja na wyspie Nipu. To tu zapoznaje się z różnymi prawami, których dotąd nie znał, poznaje ludzi, którzy są szczęśliwi. Wtedy to postanawia wrócić do ojczyzny i stworzyć taki sam układ społeczny, oparty na miłości i sprawiedliwości. Wniosek końcowy mówi, ze człowiek musi żyć w zgodzie z wartościami moralnymi, ponieważ tylko one są zgodne z naturą. Trzecia część jest opisem tworzenia nowego państwa i reform, które zaczerpnął ze swej podróży. Niestety nikt go nie umie zrozumieć.

Satyra wywodzi się ze starożytności a za jej twórcę uznaje się Horacego. Jest to gatunek epicko liryczny. W satyrze autor przedstawia swój krytyczny stosunek do zjawiska lub osoby. Rozróżniamy następujące typy satyr: portretowe, sytuacyjne, obyczajowe. W Polsce satyra była charakterystyczna najbardziej dla XVIII wieku (Krasicki, Naruszewicz) i była głównym narzędziem krytyki stosunków społeczno - obyczajowych.

"Pijaństwo" I. Krasicki - satyra krytykuje zgubny nałóg, jakim jest alkoholizm, w który popadają często ludzie i tracą swoją godność . Autor wyśmiewa słabą wole ludzką, bezsilność, bezradność.

"Pijaństwo" M. Jastrun - utwór to satyra ośmieszająca i krytykująca stan duchowny.

Satyra "Żona modna" poeta tworzy obraz oświeconej szlachcianki, która chce być modna, jest kapryśna, zapatrzona w dobra materialne i uwielbia zabawę w doborowym towarzystwie. Bardzo łatwo traci majątek męża i zaopatruje się w mnóstwo niepotrzebnych przedmiotów, według niej modnych i niezbędnych. Wszystko to jest pokazane z humorem. Zabawne jest to, ze owa modnisia brzydzi się staroświeckim dworem i chce go jak najszybciej przyozdobić, aby "przeszedł warszawskie pałace". Nie lubi kaprysów męża i nie rozumie jego zachowania. Cała ta sytuacja wywołuje śmiech, jednak satyra porusza bardzo ważny problem, a mianowicie marnotrawienia majątków i pieniędzy w momencie najbardziej kryzysowym dla polskiej gospodarki.

Satyra "Świat zepsuty" stanowi podsumowanie poglądów Ignacego Krasickiego na świat, w którym żył. Nie widzi w nim nic śmiesznego, ale za to mnóstwo fałszu i obłudy. Słowa są gorzkie i ostro krytykują zepsuty świat, który przecież zniszczyli ludzie: "Gdzieżeś, cnoto? gdzieś, prawdo? gdzieście się podziały?" - tak poeta rozpacza nad swoją i narodu dolą. Już ikt nie ceni prawdy i cnoty, "wszędzie nierząd, rozpusta, występki szkaradne". To też stało się przyczyną tragedii naszego państwa i upadek potęgi i tradycji Rzeczypospolitej:

Teatr oświecenia - prowadzony był przez Wojciecha Bogusławskiego. Organizacja teatru podzielona była na zespoły do spraw opery, baletu i dramatu. Pierwszym przedstawieniem, jakie wystawiono byli "Natręci".

Rokoko - był stylem, który miał najmniejszy wpływ na literaturę i sztukę oświecenia. Najbardziej rozpowszechnił się w twórczości rozrywkowej oraz na dworach królewskich. Rokoko było charakterystyczne dla niektórych typów komedii, oper i drobnych wierszy. Najważniejsze w tym stylu było to, że dla niego piękno było wartością najwyższą, które jako jedyne umożliwiało czerpanie radości z kontaktu ze sztuką.

Bajka - jest gatunkiem epicko lirycznym. To alegoryczna opowieść, której bohaterami są zwierzęta, ludzie, przedmioty, które są pomocne w wyrażeniu pewnej nauki moralnej mającej charakter ogólny i powszechny. Czasami prawda ta jest przekazana bezpośrednio w postaci pointy, a czasami wyjawiona jest już na początku utworu lub autor ją tylko sugeruje w treści. Prawda to inaczej morał. Za maską zwierzęca kryją się określone charaktery. Postacie mają charakterystyczne, jednoznaczne cechy.

"Wstęp do bajek" I. Krasicki - Utwór rozpoczyna zbiór "Bajki i przypowieści". Opisany tu świat jest wymyślony, wyidealizowany, nierealny. Poeta przedstawia swoją koncepcje bajki oraz wyjaśnia sam termin: "Co to jest bajka?" Wszystkie przedstawione w bajkach postacie są nieprawdopodobne w realnym świecie, nie istnieją takie postawy. Przebija z nich duży pesymizm, ponieważ podmiot liryczny nie wierzy w uczciwość i prawość ludzi. Autor zestawia kontrastujące zachowania ludzi, aby pokazać jak powinno być. Ośmiesza tych, którzy niewłaściwie postępują. Człowiek nie jest taki, jaki powinien być.

"Jagnię i wilcy"- Bajka uczy nas, że na świecie władze ma silniejszy, który w dodatku nie boi się wykorzystać swojej przewagi nad słabszymi.

"Ptaszki w klatce"-Bajka to dyskusja dwóch czyżyków. Młodszy od urodzenia żył w klatce i dla niego to jest wolność, dom, przyjemność i jest mu w niej dobrze. Natomiast wychowany na wolności ptak nie czuje się najlepiej w klatce. Dusi się w niej. Morał jest następujący: ktoś, kto nigdy nie zaznał wolności, nie żył w lepszych warunkach to nie zna smaku wolności i nie wie, że może być lepiej. "Przyjaciele"- to bajka, która opowiada o fałszywej i niewiernej przyjaźni między ludźmi. Ich zakłamanie prowadzi do przykrych sytuacji. Morał tej bajki można streścić za pomocą przysłowia: "prawdziwych przyjaciół poznaje się w biedzie".

"Dewotka"- przedstawia tu Ignacy Krasicki fałszywą pobożność, na pokaz, która jest tak na prawdę obłudą względem Boga.

Sentymentalizmem - Sentymentalizm był kierunkiem w literaturze, który rozpoczął się w latach 60-tych XVIII wieku. Twórcami byli Jan Jakub Rousseau i Wolfgang Goethe. Propagatorów sentymentalizmu interesowała najbardziej emocjonalna strona natury człowieka, jego uczucia. Przeciwstawiali naturę cywilizacji, zaś rozum sercu, a natchnienia w tworzeniu artystycznym szukali w tradycji, zazwyczaj w kulturze ludowej. Utwór sentymentalny, był zazwyczaj bardzo uczuciowy i nacechowany czułością. Cenionym przez sentymentalistów gatunkiem były: powieść sentymentalna, sielanka, pieśń oraz elegia.

"Nowa Heloiza" J. J. Rousseau - przykładem powieści sentymentalnej jest "Nowa Heloiza" autorstwa Jana Jakuba Rouseau, która nawiązywała do głośnego, prawdziwego romansu ze średniowiecza mieszczanki Heloizy oraz teologa Abelarda.

"Do Justyny. Tęskność na wiosnę" F. Karpiński"- autor tęsknił wiosną za ukochaną Justyną; utwór to sielanka sentymentalna, podmiot liryczny można utożsamiać z samym Karpińskim, bo wyraża jego uczucia. Mamy tu niesamowite połączenie przyrody z uczuciami. Wiosną tęskni się bardziej, bo przecież ta pora roku to czas zakochanych.

"Przypomnienie dawnej miłości" - tematem jest niespełniona miłość dwojga kochanków, którzy zostali rozdzieleni przez złość. Osoba mówiąca w utworze czuje się nieswojo i wyraża pogląd, jakoby cywilizacja miał przyczynić się do zguby człowieka, który boi się przebywać z drugą osobą.

"Laura i Filon"- Utwór jest również konwencjonalną sielanką. Opowiada o historię miłosną Filona i Laury. Akcja rozgrywa się w scenerii przyrody, a świadkiem głównym zdarzeń jest jawor. Poeta chce przedstawić piękno ludzkich uczuć i miłości. Opisuje inne uczucia, które towarzyszą miłości, takie jak tęsknota, niepokój, zazdrość. W końcu kochankowie godzą się ze sobą.

Pamflet - Utwór publicystyczny, zazwyczaj nie podpisany, który ma na celu ośmieszenie i zdemaskowanie jakiejś znanej osoby, środowiska społecznego lub instytucji państwowej.