Różnorodność postaw, ruch intelektualny oświecenia wpłynął także na różne typy wrażliwości realizowane w twórczości literackiej. Dwie główne tendencje twórcze tej epoki to klasycyzm- bazujący na założeniach racjonalizmu, odwołujący się do antyku (w Polsce najwybitniejszym jego przedstawicielem jest I. Krasicki) oraz sentymentalizm-odwołujący się do, również pochodzącej z antyku- sielankowo, idyllicznie pojętej uczuciowości (w Polsce np. twórczość F. Karpińskiego).
Pierwszy z wymienionych prądów- klasycyzm- był w Oświeceniu tendencją dominującą. W nim znajdują swoje twórcze odzwierciedlenia główne prądy intelektualne- racjonalizm, krytycyzm, wolterianizm (ogólne idee składające się na wolnomyślicielstwo). Ideał starożytny to także ideał literatury zaangażowanej, rozumianej pragmatycznie, jako służba społeczna, narodowa, stąd dydaktyzm i utylitaryzm (użyteczność) stają się głównymi wartościami twórczości oświeceniowej. Jest to także powodem dominacji takich gatunków jak satyra, bajka- krótkie utwory, których punktem kulminacyjnym jest morał (pointa) oraz krytyczne wobec postaw i zjawisk gatunki większe- komedia (możliwość wytykania niepożądanych społecznie postaw i zachowań, funkcja perswazyjna fabuły) i poemat heroikomiczny (oczywista funkcja ośmieszania określonych zjawisk, satyra budowana na sprzeczności stylu i tematyki (por. starożytna zasada decorum, zgodności stylu z tematyką i godnością występujących postaci- w poemacie heroikomicznym jej zaprzeczenie). Użyteczność, dydaktyzm jako naczelne idee twórczości literackiej wpłynęły w sposób oczywisty na formę przekazu. Skoro utwór miał uczyć, pouczać, zwracać uwagę na określone problemy musiało ulec ograniczeniu bawienie się formą. Sens, przekaz, idea stały się ważniejsze w utworze niż barokowe "zadziwienie formą", koncept, który dominował cały utwór do tego stopnia, że sama tematyka (w baroku, oprócz poezji metafizycznej raczej błaha, dworska, wynikająca z założeń marinizmu, odsuwała się na nieistotny plan dalszy). Dlatego też tym razem forma musi nieco odejść w cień. Nie staje się niedbała, wręcz przeciwnie- kunszt jest pożądany, konieczny, ale kunszt zakładający prostotę przekazu, jasność, klarowność myśli, świadome i celowe użycie języka, który w obrazowy, jasny i prosty, a jednocześnie wysublimowany i elegancki sposób będzie przekazywał obcującemu z nim odbiorcy propagowane przez nadawcę treści.
W Rzeczypospolitej doby oświecenia, literatura zaangażowana była w sprawy najwyższej wagi. Kraj osłabiony szlacheckim warcholstwem, przedkładaniem partykularnych interesów szlachty nad interes ogółu państwa, wzorce zakorzenione w umysłach obywateli przez ciemną epokę saską- butnego szlachciury, sejmikowego awanturnika, niedokształconego w szkołach jezuickich ziemianina posługującego się mieszanką polsko-łacińską, wszystko to sprawiło, że światłe umysły nowej epoki uznały za konieczne propagowanie nowych postaw- świadomego odpowiedzialności za kraj i naród obywatela, szanującego tradycję, polskość, narodowe ideały, ale jednocześnie nie ograniczonego ślepym bronieniem przestarzałych struktur i form rządzenia, które okazały się w nowej rzeczywistości zupełnie niewydolne, a wręcz zabójcze dla ojczyzny. W Rzeczypospolitej takimi światłymi umysłami byli m. in. Ignacy Krasicki- najwybitniejszy poeta tej epoki, znany dziś przede wszystkim z krótkich form epickich, tj. bajki, satyry, a także Adam Naruszewicz (autor satyr) oraz Julian Ursyn Niemcewicz, autor znanej komedii "Powrót posła". Efektem dydaktycznych tendencji oświeceniowych, skupionych wokół naprawy osłabionego państwa jest także rozwój twórczości i gatunków publicystycznych. W tamtym czasie powstaje właśnie pierwsze polskie czasopismo- Monitor. Jednym z jego założycieli był uczestnik obiadów czwartkowych u króla- biskup Ignacy Krasicki. Krasicki jest także nowatorem w innej dziedzinie- napisał pierwszą polskojęzyczną powieść- "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki"- znaczące nazwisko bohatera wskazuje na związek z powiastką filozoficzną, gatunkiem dydaktycznym, umoralniającym. Ogromna ilość niewielkich forma epickich w twórczości Krasickiego- bajki, satyry celnie ujmujące słabostki, wady Polaków tamtego okresu świadczy o niezwykłym zmyśle obserwatorskim autora, który możliwości do przyglądania się ludziom miał wiele, jako jeden z najczęstszych bywalców królewskiego dworu i warszawskich salonów. Oręż do walki z zaprzaństwem, zacofaniem, z wadami narodowymi dostarczało mu przede wszystkim ogromne światowe obycie, świetne, wszechstronne wykształcenie, światłość umysłu otwartego na nowe idee i prądy intelektualne pojawiające się w całej Europie. Krasicki- biskup nie szczędził także przygan stanowi duchownemu, również w nim widząc konieczność przemian w nowym duchu. Kością niezgody pomiędzy biskupem a resztą duchowieństwa stanął słynny poemat heroikomiczny Krasickiego "Monachomachia" (wojna mnichów), opisujący prawdziwe życie prowincjonalnych klasztorów, gdzie największymi wartościami stały się uczty i dobry napitek.
Drugim, pomniejszym, choć nie mniej ważnym nurtem literatury oświeceniowej był sentymentalizm, którego nazwa zaczerpnięta została z sztandarowej dla tego kierunku powieści L. Sterne'a pod tytułem "Podróż sentymentalna". Sentymentalizm rozwinął się najbardziej w twórczości francuskiego pisarza- Jana Jakuba Rousseau (np. "Nowa Heloiza"), a odwoływał się do tematyki i obrazowania związanego z uczuciowością człowieka, z jego emocjonalnym wnętrzem (jednak w sposób łagodny, sielankowy, pełen tęsknoty i westchnień, daleki od późniejszych, romantycznych, burzliwych ujęć miłości). Zgodnie z tym co zostało powiedziane, prym w sentymentalnych gatunkach wiodą takie formy jak wiersz (liryka sprzyjała bardziej uczuciowości niż poprawie kraju), sielanka, powieść sentymentalna. Czołowym przedstawicielem polskiego sentymentalizmu był Franciszek Karpiński. Uczuciowość sentymentalną przedstawił w swoich wierszach i sielankach, zebranych w siedmiotomowe "Zabawki wierszem i prozą". Karpiński opisywał delikatne, sentymentalne uczucia, a bohaterką swoich wyznań i wierszy uczynił Justyny (to imię pojawia się w poezji Karpińskiego, dlatego czasem nazywany jest "śpiewakiem Justyny"). Dobrym przykładem na obrazowanie sentymentalnej uczuciowości jest wiersz Karpińskiego pt. "Do Justyny tęskność na wiosnę". Już w samym tytule pojawiają się dwa, typowe dla sentymentalizmu elementy- tęsknota, melancholia i odwołanie do przyrody (związki z pasterską sielanką). Kontrast osiąga podmiot liryczny poprzez zestawienie tych dwóch elementów- radosnej, budzącej się przyrody, jasnego, ciepłego dnia tchnącego nowym życiem i swoich emocji- tęsknoty, smutku, rozrzewnienia spowodowanego nieszczęśliwą miłością do niechętnej podmiotowi Justyny.
Najbardziej znanym utworem Karpińskiego jest sielanka "Laura i Filon". Jest to utwór sceniczny, który wykorzystując obrazowanie bazujące na elementach natury (koszyk malin, las, psy w oddalonych domostwach ludzi, róże, umówione drzewo- to wszystko składa się na charakterystyczną dla sielanek scenerię), opowiada o uczuciach kobiety, czekającej na swojego ukochanego "pod umówionym jaworem". Dziewczyna czeka na swojego Filona i przeżywa szereg uczuć, od radosnego podekscytowania przez niepewność uczuć Filona, spowodowany tym żal, aż po uświadomienie sobie swojej miłości do chłopca, rozwiania wątpliwości i powrotu radości z przyszłego spotkania z ukochanym.
