1. Język literacki a język poetycki.

Język poetycki to określenie przysługujące językowi literatury pięknej zarówno w dziełach epickich jak i lirycznych oraz bez względu na rodzaj i gatunek utworu. Dominuje w nim wyraźnie funkcja estetyczna języka, istotne zatem będą nie tyle przekazywane za pośrednictwem komunikatu językowego konkretne informacje dotyczące rzeczywistości zewnętrznej, czy nawet doznań, myśli i przeżyć wewnętrznych bohaterów, co sposób, w jaki zostały one przekazane. Istotna dla języka literackiego będzie forma, dzięki której uwaga czytelnika skierowana zostanie na język utworu. Jest to więc rodzaj autoprezentacji.

Nie należy go mylić z językiem literackim czyli z językiem używanym przez wykształconą część społeczeństwa, obowiązujący w nauczaniu, publicznych kontaktach i środkach masowego przekazu.

Język literacki jest swoistą bazą oraz najważniejszym układem odniesienia dla języka utworów literackich, jednak oznacza on całe dziedzictwo narodowe w obrębie języka, a więc obejmuje odmiany i warstwy językowe (zarówno te, które istnieją we współczesnej polszczyźnie jak gwara, żargon, języki określonych środowisk, grup społecznych, a także tzw. style funkcjonalne: urzędowy, gazetowy, naukowy itd. oraz archaizmy, czyli formy, które nie funkcjonują we współczesnym języku, gdyż wyszły już z powszechnego użycia). Język literacki wykorzystuje także elementy przejęte z innego języka (mowa tu o orientalizmach, latynizmach, makaronizmach, germanizmach, rusycyzmach itd.). Do języka literackiego należy również garść nowych form i wyrażeń, czyli neologizmów (zachowujących jednak zasady poprawności językowej).

W każdym utworze literackim wszystkie składniki językowe podlegają szczególnemu poetyckiemu porządkowi mimo, że mają one różny charakter i różny stopień skomplikowania. Podczas analizowania stylu danego dzieła literackiego możemy wyróżnić elementy składowe języka przynależące do sfery stylistycznej (istnieje pięć rodzajów tych stylistycznych składników językowych:

  • stylistyczne
  • fonetyczne,
  • słowotwórcze,
  • fleksyjne,
  • składniowe,
  • słownikowe.

a). Do fonetycznych środków stylistycznych, które organizują tekst pod względem brzmienia należą:

1. intonacja

Określa sposób, w jaki wymawiamy określone dźwięki, można ją również nazwać muzycznym tonem mowy. Istotą intonacji są zmiany następujące w tonie głosu mówiącego. Dzięki intonacji artyści osiągają rozmaite cele stylistyczne (np. potęgują wymowę porównań hiperbolicznych jak to uczynił barokowy poeta J. A. Morsztyn w wierszu "O sobie").

Rodzaje intonacji:

- wyrazowa (inaczej nazywana akcentem wyrazowym) - występowała powszechnie w języku

prasłowiańskim, nie ma jej we współczesnym języku polskim, polegała na tym, że 

w jednym słowie pierwsza sylaba na przykład była wymawiana w wyższej tonacji

(była to tzw. intonacja opadająca), zaś jej końcówka niżej (w odwrotnej sytuacji mamy do 

czynienia z intonacją rosnącą);

- zdaniowa - występuje wówczas, gdy w jednym wypowiedzeniu zmienia się wysokość

tonu mówiącego (związany z tym jest stosunek nadawcy komunikatu do tego, o czym

mówi).

Oprócz takiego podziału istnieje jeszcze inny, dokonujący rozróżnienia na intonację:

  • obiektywną (o charakterze rosnąco - opadającym) np. Jadę nad morze,
  • subiektywną:

a). pytajną (o charakterze rosnącym) np. Jedziesz nad morze?

b). wykrzyknikową (o charakterze opadającym) np. Jedź nad morze!

2. akcent (słowo pochodzenia łacińskiego - accentus)

Akcent polega na wyróżnieniu, zaznaczeniu jakiejś części wypowiedzenia na tle jego reszty (np. wyróżniona zostaje:

  • sylaba w stosunku do innych wchodzących w skład wyrazu sylab,
  • wyraz w stosunku do pozostałych słów,
  • cały akcentowy zestrój wobec innych zespołów akcentowych).

Owo wyróżnienie osiągnięte zostaje poprzez wzmocnieniu brzmienia akcentowanej części. Można to osiągnąć wzmacniając brzmienie akcentowanej części, wydłużając jej wymowę, nasilając głos podczas wygłosu (taki rodzaj uwydatnienia określany jest mianem akcentu dynamicznego), lub też podnosząc wysokość brzmienia (ten rodzaj nazywany jest akcentem tonicznym albo przyśpiewem).

Zasadniczo wyróżnić można dwa rodzaje akcentów:

  • wyrazowy - polega na podkreśleniu, szczególnym uwydatnieniu określonych sylab

w każdym słowie; język polski charakteryzuje się stałym akcentem, prawie zawsze (oprócz bardzo nielicznych wyjątków) pada w wyrazie na drugą sylabę od końca (akcent taki nazywany jest paroksytonicznym)

- zdaniowy - w zależności od intencji nadawcy rozróżnia się akcent zdaniowy logiczny, emocjonalny i emfatyczny (charakteryzujący się przesadą w wyrażaniu uczuć); wszystkie one polegają na dodatkowym wzmocnieniu wybranej sylaby, która jest już naznaczona akcentem wyrazowym; w przypadku gdy przesuniemy akcent na inną sylabę niż drugą od końca, mamy do czynienia z zabiegiem podobnym do inwersji; tak akcentowaną sylabę wyznacza zazwyczaj w literaturze interpunkcja, specjalna grafika, przerzutnia bądź charakterystyczna ortografia (wyraz pisany wielką literą); taki akcent występuje często u C. K. Norwida (np.

w "Promethidionie").

3. onomatopeja

to rodzaj środka stylistycznego, który polega na imitowaniu przy pomocy znaków językowych określonych wrażeń słuchowych (np. ćwierkać, klekotać, mlaskać, miauczenie); charakterystyczną cechą takich wyrazów dźwiękonaśladowczych jest ich specyficzna fonetyka (nietypowe połączenia między fonemami np. pst!, buch!, wrr!, auć!); istnieje także podgrupa onomatopei wzrokowych (np. zakręt czy zygzaki)

4. powtórzenie brzmieniowe

polegają na tym, że w określonym odcinku wypowiedzenia powtórzony zostaje kilkakrotnie ten sam element brzmieniowy

5. układ stroficzny

strofa (albo inaczej zwrotka) jest wyodrębnionym fragmentem wiersza składającym się

z zespołu wersów, które uporządkowane są rymowo, rytmicznie oraz graficznie; istnieją także tzw. zwrotki izometryczne charakteryzujące się stałym wzorcem metrycznym

6. rytm

pewna miara, melodia, którą łatwo wyczuć w utworze lirycznym; istotą rytmu jest celowe, zauważalne i konsekwentne powtarzanie pewnych całostek, które można wyodrębnić

7. instrumentacja głoskowa

jest zamierzonym uformowaniem wypowiedzenia w jego głoskowej warstwie tak, by nadać jej walory brzmieniowe, zazwyczaj osiąga się poprzez częste powtórzenia oraz ułożenie

w określonej kolejności lub eliminacja konkretnych głosek (ten chwyt zastosował np.

W. Broniewski w "Balladach i romansach").

8. rym

częsty chwyt literacki, powtórzone zostają jednakowe albo podobne układy brzmieniowe

w końcówce słów, które zajmują pewne określone miejsce w wersie (gdy mamy do czynienia z rymem w wierszu) lub w zdaniu (jeśli utwór pisany jest prozą).

9. aliteracja

polega na powtórzeniu tych samych części wyrazów (mowa o głoskach lub całych zespołach głoskowych); powtarzany jest początek wyrazów

10. echolalia

powtarzają się jednakowe lub podobne zespoły głoskowe; zabieg ten służy jednak wyłącznie podkreśleniu rytmu bądź melodii w tekście; taki zabieg typowy jest dla ludowej przyśpiewki albo dla refrenów; czasami jest też chwytem poetyckim, którym posługiwali się poeci awangardowi (np. Stanisław Młodożeniec "Tajda drał ta"),

11. głosolalia

zbitki i kompozycje z głosek, często przypominają rozmaite słowa z języka rodzimego lub obcego; często charakteryzują twórczość ludową (stosowane dla zapisu zaklęć bądź przyśpiewek np. abrakadabra),

12. lipogram

wypowiedź pisemna, w której wyselekcjonowane są wyrazy zawierające pewną określoną głoskę (np. Julian Tuwim "Pegazie dęba"),

13. paronomazja

polega na zestawieniu wyrazów, których brzmienie jest podobne za to różnie wygląda ich pokrewieństwo znaczeniowe, czasem okazuje się, że wyrazy brzmiące niemal identycznie mają zupełnie obce lub wręcz przeciwstawne znaczenia; paronomazja uważana jest za figurę retoryczną, często wykorzystuje się ją jako źródło dla rozmaitych gier językowych

(np. J. Tuwim "Lament aniński"); paronomazję można także niezwykle często w sloganach i maksymach; pozwala ona uwydatnić ukryte powiązania i zależności, jakimi oplecione są różnorodne zjawiska (do tego wykorzystywana była przez filozofów i poetów romantycznych np. C. K. Norwida).

b). organizacja składniowa tekstu

pod tym pojęciem ukrywa się garść środków stylistycznych, które wykorzystują relacje gramatyczne i pozycyjne pomiędzy słowami, które pozwalają wiązać pojedyncze wyrazy

w większe całostki zlepiające się następnie w całe wypowiedzenie; do takich składniowych środków stylistycznych należą:

1. antyteza

jest figurą retoryczną, obok siebie zestawione zostają dwa opozycyjne znaczeniowo człony, które powiązane są zazwyczaj kontrastem semantycznym uwydatnionym powtórzeniami, widoczne jest to w przysłowiach i sentencjach jak np. "Lepiej z mądrym się zgubić niż

z głupim znaleźć"; antytezy były jednym z ulubionych chwytów stosowanych przez barokowych poetów,

2. apostrofa

adresatem tego bezpośredniego, patetycznego zwrotu jest zazwyczaj ważna osoba, bóstwo, personifikowana idea lub przedmiot; taki zwrot, uznawany za figurę retoryczną, pojawiał się niezwykle często w antycznych przemówieniach albo uroczystych utworach poetyckich (apostrofa była np. charakterystycznym elementem ody)

3. eksklamacja

(inaczej nazywana wykrzyknieniem), polega na użyciu częstokroć urywanego, wtrącanego

w tok wypowiedzi zdania wykrzyknikowego; stanowi ona świadectwo faktu, że mówca zaangażował w swoją przemowę emocje, często zdarza się, iż eksklamacja jest również apostrofą (przykładem będzie np. "Wzywanie do pokuty" Piotra Skargi)

3. elipsa

wyrzucenie ze zdania lub wyrażenia jakiejś części składowej, jej zrekonstruowanie nie jest dla odbiorcy niczym trudnym, odczytanie pominiętego słowa umożliwia kontekst lub sytuacja, która towarzyszy wypowiadanej kwestii (albo tekstu pisanego); wyrzutnie przybierają zazwyczaj formę równoważników zdań (np. Miron Białoszewski: "Zet")

4. inwersja

polega na przestawieniu szyku zdaniowego, na tle typowych wypowiedzi uderza jego niezwykłość, dziwność; poeci stosują inwersję aby uwydatnić wartość emocjonalną lub logiczną wypowiedzenia oraz podkreślić bogactwo efektów brzmieniowych

i wersyfikacyjnych; ten składniowy środek stylistyczny szczególnie upodobali sobie poeci barokowi i klasycystyczni,

5. pytanie retoryczne

jest niezwykle popularną figurą retoryczną; to pytanie zadawane bez oczekiwania na uzyskanie odpowiedzi, podkreśla ono przekonania mówiącego, umacnia jego pozycję i jest jednym z najbardziej skutecznych środków perswazji; mówca zadając takie pytanie stwarza sytuację pozornego dialogu, słuchacze zostają zaangażowani w jego wypowiedź bardziej niż

gdyby stosował wyłącznie zdania oznajmujące; pytania retoryczne mają także czasami wydźwięk ironiczny.

c). organizacja tekstu pod względem słownictwa

Znaki językowe będące skarbnicą każdego narodu są swoistym magazynem, z którego korzystamy przy budowaniu wypowiedzenia oraz podczas procesów odkodowywania, czyli

Interpretacji, rozpoznawania znaczenia wypowiedzi; wyrazem stosunku, jaki ma poszczególny, indywidualny nadawca do swojego języka oraz miarą jego zasobu słownictwa będzie:

  • skłonność do częstego używania (bądź nadużywania) pewnych wyrazów, wskazuje na to częstotliwość, z jaką określone słowa pojawiają się w tekście;
  • sytuacja odwrotna czyli tendencja do unikania, nieużywania określonych wyrazów;
  • sięganie do archaicznych zasobów leksykalnych;
  • korzystanie z wyrażeń gwarowych;
  • tworzenie neologizmów.

Do słownikowych środków stylistycznych zaliczamy:

1. archaizmy

są elementami językowymi, które nie występują w powszechnym użyciu, gdyż istniały

w minionych epokach historycznych a współcześnie zastąpiono je nowymi wyrazami lub zanikły zupełnie wraz z zanikiem rzeczy oznaczanych danym słowem; archaizmy charakterystyczne są często dla stylu podniosłego dla osiągnięcia efektu patosu albo wręcz odwrotnie, gdy występują w wypowiedzi jako żartobliwe wtrącenie użyte dla celów humorystycznych; najczęściej jednak nadają po prostu koloryt historyczny;

wśród szeregu wyrazów, które wyszły już z powszechnego obiegu wyróżnić można grupę archaizmów:

  • fonetycznych (sirce),
  • słowotwórczych (zbrodzień),
  • leksykalnych (kmieć),
  • semantycznych (rzeźba jako wyraz oznaczający rzeź),
  • frazeologicznych ("mieć po plecu" - czyli być posiadaczem właściwej rzeczy),
  • składniowych ("oszukaństwa też żadnego ni ohydy nie widziałeś"),
  • stylistycznych (gęba - współcześnie słowo to ma wydźwięk pejoratywny w dawnej polszczyźnie było to słowo neutralne)

2. dialektyzmy

zwrot językowy charakterystyczny dla danego regionu, inny niż powszechna norma językowa; dialektyzmy można podzielić na:

  • leksykalne ("A tam dziewucha może uświerkła"),
  • fonetyczne ("Pros Boga , żeby nom scęściół"),
  • fleksyjne ("A to już zapogódźwa się, jaśnie panie"),
  • semantyczne (kartofle, pyry, czarne jagody),
  • słowotwórcze (starzyk),
  • frazeologiczne ("kopać precz" - kopać bez odpoczynku),
  • składniowe ("Matka dawno pomarła, a ojciec będzie jakoś na wiosnę")

3. homonimy

są to słowa, które łączy jednakowa pisownia oraz jednakowe brzmienie, ale brak jakiejkolwiek zbieżności pod względem etymologii i znaczenie (np. droga, klucz, para, zamek);

4. makaronizmy

chwyt polegający na wplataniu do wypowiedzi w rodzimym języku wyrazów, zwrotów, wyrażeń oraz obcych form gramatycznych; używanie makaronizmów było zjawiskiem niezwykle istotnym i znamiennym w literaturze staropolskiej; w czasie epoki Odrodzenia były postrzegane i stosowane raczej jako żart i zabawa poetycka (przykładem będzie np. humorystyczny utwór Jana Kochanowskiego "Carmen macaronium"); na szerszą skalę makaronizmy zaczęły się ponownie szerzyć podczas panowania Sasów;

5. neologizmy

nowo utworzone elementy językowe (będące wyrazami, wyrażeniami, formami gramatycznymi, znaczeniami bądź konstrukcjami skłądniowymi); część neologizmów ze względu na stały rozwój cywilizacyjny i językowy jest uzasadniona i potrzebna, wiele z nich jest jednak zupełnie zbędnych; wśród tych specyficznych środków stylistycznych wyróżniamy grupę neologizmów:

  • leksykalnych (np. sputnik),
  • słowotwórczych (np. zmywarka),
  • frazeologicznych (np. czyn społeczny),
  • semantycznych (np. fortuna jako oznaczenie majątku).

6. prozaizmy

zastosowanie w wypowiedzi lirycznej wyrażeń używanych powszechnie w języku potocznym (np. "Za tę dłoń podniesiona nad Polską / Kula w Łeb!" - Władysław Broniewski "Bagnet na broń").

7. regionalizmy

są fonetycznymi, leksykalnymi bądź składniowymi elementami językowymi, które występuję wyłącznie na pewnym określonym ściśle obszarze językowym; czasem regionalizmy są wyrazem indywidualnego stylu autora (za przykład może posłużyć słowo "ruczaj" używane często przez Adama Mickiewicza w "Panu Tadeuszu") albo też mogą być efektem celowej, świadomej stylizacji (np. "brzucho" u Juliana Tuwima w "Kwiatach Polskich").

8. synonimy

są słowami o prawie jednakowym lub wręcz takim samym znaczeniu:

  • "rzucić kamieniem", "rzucić kamień" (przykład synonimu składniowego),
  • "inżynierowie", "inżynierzy" (przykład synonimu morfologicznego),
  • "warzywo", "jarzyna" (przykład synonimu leksykalnego).

9. wulgaryzmy

słowa lub zwroty, dla których zazwyczaj zarezerwowane są określenia eufemistyczne; są to dosadne, ordynarne określenia nazywające pewne zjawiska; w dziele literackim wulgaryzmów używa się czasami aby wzmocnić siłę ekspresji.

10. związki frazeologiczne

ogólna nazwa obejmująca połączenia między wyrazami, związki frazeologiczne rozpatruje się zawsze jako typowe dla danego języka lub stylu

  • idiomy - zestawienia co najmniej dwóch wyrazów zrozumiałe wyłącznie dla użytkowników określonego języka; praktycznie niemożliwe jest przetłumaczenie idiomu na inny język w dosłowny sposób np. mieć węża w kieszeni - być chytrym; mieć muchy w nosie - mieć zły nastrój, być rozdrażnionym;
  • maksymy - myśli zawierające głęboką mądrość filozoficzną, moralną, etyczną, która jest zamknięta w krótkim, treściwym i łatwo zapadającym w pamięć stwierdzeniu np. "przez trudy do gwiazd" (sukces można osiągnąć wyłącznie ciężka pracą);
  • powiedzenia - to krótkie wypowiedzenia o dowcipnym, złośliwym charakterze, czasem wyrażają treść aforystyczną (np. "kruk krukowi oka nie wykole" - ludzie, których łączą więzy pokrewieństwa, wspólne pochodzenie lub interesy);
  • przysłowia - to wypowiedź w formie krótkich zdań lub jednego zdania, bardzo często wierszowana, zawiera ogólną wskazówkę postępowania, czasem bywa przestrogą; przysłowia są obrazowe i konkretne przez co łatwo zapadają w pamięć (np. "czego Jaś się nie nauczy, tego Jan nie będzie umiał" - należy kształcić się za młodu, bo po latach poniesiony trud procentuje;
  • sentencje - w krótkim zdaniu wyrażone zostają ogólne przemyślenia filozoficzne lub moralne; są one sformułowane w sposób lapidarny np. "Nie czyń drugiemu co Tobie nie miłe".

d). tropy i figury retoryczne jako przykłady leksykalnych środków stylistycznych

Charakterystyczne, zwłaszcza dla języka poetyckiego, celowe przekształcenia semantyczne, jakimi niewątpliwie są tropy i figury retoryczne, mają na celu uwydatnić estetyczną a czasem perswazyjną funkcję języka. Ich użycie wpływa znacząco na formę, w jakiej pisana jest wypowiedź. Tropy i figury są jednym ze sposobów, w jaki można intensyfikować bądź przekształcać znaczenia językowe.

Do najważniejszych figur retorycznych zaliczamy:

- metaforę (inaczej nazywaną przenośnią) - to wyrażenie, w którym dokonuje się celowa zamiana znaczenia składających się na nią słów; odmianami metafory są:

1. animizacja (inne określenie tej figury to ożywienie); jej istotą jest wyposażenie przedmiotów nieożywionych, zjawisk przyrody bądź pojęć abstrakcyjnych w atrybuty przysługujące istotą żywym

2. personifikacja (nazywana także uosobieniem) jest odmianą animizacji, polega na nadaniu tworom nieożywionym, zjawiskom przyrodniczym, zwierzętom, roślinom, szczególnie zaś pojęciom abstrakcyjnym cech i właściwości zarezerwowanych wyłącznie dla rodzaju ludzkiego (przykład animizacji to kreacja obrazu "ślepej Doli" w hymnie J. Kasprowicza "Święty Boże, Święty Mocny")

- metonimie - przypisanie jakiemuś przedmiotowi lub zjawisku nazwy innego, które w jakiś sposób jest z nim powiązane (np. "Strugi marca dudniły w rynnach" - Julian Tuwim "Pierwszy dzień"; chociaż to przecież tak naprawdę nie marcowe strugi, ale strugi deszczu)

- epitety - są wyrazami określającymi rzeczownik; rodzaj i częstość używanych epitetów była często znakiem rozpoznawczym, po którym można rozpoznać styl danego pisarza lub epokę (przykładowo złożone przymiotnikowe epitety pojawiały się niezwykle często

u Adama Naruszewicza oraz wielu poetów oświeceniowych, z kolei epitety rzeczownikowe preferował Stefan Żeromski; "krowiny - żywicielki", "deszczyk - kapuśniaczek").

Klasyfikacji epitetów dokonuje się pod kątem części mowy, jakimi są wyrażane, stąd rozróżniamy epitety:

przymiotnikowe (różnobarwne motyle)

imiesłowowe (śpiewające ptaki)

rzeczownikowe (miasto moloch)

Innym kryterium rozróżnienia epitetów będą ich "wewnętrzne" właściwości:

1. Epitety zakorzenione w tradycji literackiej i świadomości ludzkiej, takie, które automatycznie przypisujemy określonej osobie lub rzeczy nazywane są stałymi (skarbnicą tych epitetów jest mitologia, której bogowie i bohaterowie posiadają stałe określenia: srebrnołuki Apollo, Różanopalca Jutrzenka),

2. Epitety pełniące wyłącznie funkcję estetyczną, gdyż nie wnoszą żadnych nowych informacji o określanej osobie, rzeczy bądź zjawisku; takie epitety - nazywane zdobniczymi - są zazwyczaj banalne i pozbawione jakiejkolwiek siły ekspresji (wiele takich epitetów

zawiera sentymentalna poezja, w większości tych wierszy można odnaleźć słowa "słodki, luby, wdzięczny", poezja młodopolska też preferuje pewne utarte określenia: "odwieczny, senny, bezbrzeżny"),

3.Epitety, które łącząc się z innymi , określonymi wyrazami tworzą związki przenośne (np. promienny uśmiech, twarde serce), są to epitety metaforyczne i dzielą się z kolei na:

- epitety określane mianem oksymoronów (czyli e. sprzeczne) są rodzajem związków frazeologicznych, które obejmują dwa słowa pozostające wobec siebie w sprzeczności pod względem znaczeniowym (czyli antonimy); zazwyczaj dochodzi do połączenia rzeczownika i przymiotnika, ale także rzeczownika i czasownika albo czasownika i przysłówka; na skutek zestawienia obok siebie dwóch sprzeczności następuje metaforyczne przekształcenie znaczenia, pojawia się paradoks ("czarny śnieg", "okrutna litość" czy pojawiające się

w barokowej poezji u J. A. Morsztyna "gorejący mróz", "ogień lodowy");

- epitety metonimiczne - pomiędzy wyrazem zastępującym a zastępowanym występuje pewna uchwytna realna zależność (np. białe sady, złote pola)

- porównania - zwrócenie uwagi na pewne cechy danej osoby, przedmiotu bądź zjawiska poprzez zestawienie go i wskazanie podobieństw z czymś innym; konstrukcja porównania jest zawsze dwuczłonowa, obie części łączą się przy pomocy spójek, którymi są wyrażenia: "jako, jak, jak gdyby, na kształt, podobnie, niby, niż, jakby"; konieczna dla porównania jest łącząca obie części wspólna cecha semantyczna, która jest jego podstawą; w języku potocznym możemy odnaleźć porównania nie mające wiele wspólnego z poezją (np. "lata jak kot

z pęcherzem", "cięty jak osa", "śmieje się jak głupi do sera"; występują jednak również porównania o rozbudowanych członach, które mogą stać się samodzielnymi poetyckimi obrazami, przyjmują funkcję dygresji lub epizodu - nazywamy je porównaniami homeryckimi, gdyż charakteryzują styl klasyczny

- hiperbole - polegają na celowym wyolbrzymieniu opisywanej osoby, rzeczy, zjawiska; za pomocą hiperboli nadawca komunikatu może nadać wyglądowi, znaczeniu, działaniu

i oddziaływaniu danej rzeczy charakter monumentalny; nie są one zaliczane do wyspecjalizowanych chwytów stylistycznych, raczej składają się na nie rozmaite elementy: tropy i figury retoryczne, szczegółowy dobór wyrazów a także ekspresywna intonacja (hiperbole stosował na szeroką skalę np. Adam Naruszewicz w wierszu "Balon" opisując peryfrastycznie przestrzeń powietrzną)

Do szczególnych figur retorycznych (tzw. figur myśli) należą: symbol, alegoria oraz ironia.

- symbol - jest albo pojedynczym motywem, albo całym zespołem motywów, które oprócz dosłownego i konkretnego znaczenia posiadają liczne znaczenia naddane, zrozumiałe tylko w odniesieniu do treści filozoficznych, religijnych; odczytanie symboliki wymaga często od odbiorcy wielkiej erudycji; konieczna jest dwustopniowa interpretacja semantyczna, najpierw

trzeba zlokalizować określoną całość (postać, przedmiot, zdarzenie, fabułę) na obszarze utworu, by uczynić kolejny krok jakim jest rozpoznanie treści, które są zaszyfrowane, symboliczne (np. na dwóch poziomach - dosłownym oraz symbolicznym - można odczytywać korowód wieloznacznych postaci stworzonych w "Weselu" przez Stanisława Wyspiańskiego); możliwości, jakie stwarza dla twórcy gra symbolami wykorzystali chyba najpełniej artyści młodopolscy, dla których symbol to podstawowy środek ekspresji;

- alegoria - podobna do symbolu z tą różnicą, że symbol charakteryzuje wielość

i niejednoznaczność możliwych interpretacji, zaś odczytanie alegorii jest zwykle jednoznaczne (pod warunkiem oczywiście, że odbiorca posiada pewną niezbędna do tego wiedzę i jest erudytą); zwykle za pomocą alegorii przedstawia się pojęcia abstrakcyjne, które zamieniane są w obrazowe przedstawienia, personifikacje albo animizacje; literatura i sztuka średniowieczna (ale także i późniejszych epok) upodobała sobie alegorię dla gatunków dydaktycznych np. bajki; przykładem alegorii niezwykle mocno zakorzenionej w narodowej tradycji jest okręt rzucony na pełne morze, wystawiony jest on na pastwę fal i wichru, ale dzielnie zmagający się z szalejącymi żywiołami - jest to alegoria obrazująca losy ziemi ojczystej (zastosował ją np. Juliusz Słowacki w wierszu "Testament mój");

- ironia - wypowiedź, w której intencja mówiącego jest sprzeczna z sensem dosłownym

i wypowiedzianym bezpośrednio; rzeczywistą treść można odczytać, jeśli weźmie się pod uwagę okoliczności, kontekst, wewnętrzne przejaskrawienia tekstu, niestosowności znaczeniowe, w języku mówionym takimi wskazówkami pozwalającymi odczytać właściwie ironie są ponadto sygnały intonacyjne i mimiczne.