Anafora - zabieg artystyczny polegający na rozpoczynaniu wersów, zdań, strof czy wyrażeń od tego samego wyrazu lub grupy wyrazów.
Antyteza - trop stylistyczny, w którym dochodzi do zestawienia ze sobą dwóch sąsiadujących i przeciwstawnych znaczeniowo cząstek wypowiedzi. Służy ukazywaniu kontrastowości i wywoływaniu zaskoczenia nietypowymi sprzecznymi skojarzeniami.
Epitet - wyraz służący określeniu rzeczownika i pełniący rolę przydawki określającej, wzmacnia on poetycką wymowę wiersza poprzez uwydatnienie specyficznych cech danej osoby, zjawiska lub rzeczy, powoduje, że opis staje się bardziej plastyczny (naoczny) i nacechowany emocjonalnie. Wyróżnia się np. epitety stałe, zdobnicze, metaforyczne, oksymoroniczne (sprzeczne).
Euefemizm - zastępczy wyraz lub całe wyrażenie, służące złagodzeniu wypowiedzi ze względów np. religijnych, obyczajowych, estetycznych. Zazwyczaj eufemizmami zastępuje się słowa i zwroty brutalne, drastyczne, wulgarne. Osłabia zabarwienie emocjonalne wypowiedzi, jej dosadność i drastyczność.
Figura sumacji - pointa stanowiąca specyficzne podsumowanie, w którym dotychczasowe kluczowe stwierdzenia ulegają zsumowaniu znaczeniowemu po to, by stworzyć nowe rozwiązania.
Gradacja - zabieg stylistyczny polegający na odpowiednim umieszczeniu w szeregu składników wypowiedzi tak, alby ulegały one stopniowaniu np. od najbardziej (lub najmniej) intensywnych ekspresyjnie lub znaczeniowo do tych, które są najmniej (lub najbardziej) nacechowane emocjonalnie i semantycznie.
Kartezjusz - właśc. Descartes René (1596 - 1650) matematyk, a przede wszystkim słynny filozof, twórca nurtu w filozofii zwanego kartezjanizmem, głosiciel teorii racjonalizmu ("cogito ergo sum" - myślę, więc jestem), uznawał rozum za podstawę poznania, człowiek to dualistyczny twór złożony z duszy i cała, uważał, że Bóg to gwarant prawdziwości ludzkiej wiedzy.
Kompozycja łańcuchowa - uformowanie wypowiedzi polegające na tym, że wyrażenie następne staje się rozwinięciem i przybliżeniem wyrażenia bezpośrednio go poprzedzającego. W kolejnym zwrocie, które stanowi dopełnienie uprzedniego, dochodzi często do powtórzenia kluczowego elementu pochodzącego z poprzedniego wyrażenia.
Koncept - oryginalna myśl (pomysł), która determinowała wiersz znaczeniowo i formalnie.
Konceptyzm - bliski gongoryzmowi i marinizmowi kierunek w sztuce i literaturze baroku, którego początki upatruje się we Włoszech i Hiszpanii. Podstawą tworzenia był koncept (zaskakujący i często paradoksalny pomysł), kunsztowność formy wiersza oparta głównie na antytezach, kontraście lub analogiach. Polskim przedstawicielem tego nurtu był niewątpliwie Jan Andrzej Morsztyn.
Kontrreformacja - to reakcja Kościoła katolickiego na reformację, prąd ten, rozwijający się w XVI - XVII głównie w Europie, miał na celu wzmocnienie religii katolickiej poprzez jednoznaczne zdefiniowanie dogmatyczne kwestii spornych (np. odpusty, kult świętych, czyściec, sakramenty), wyznaczenie obowiązków duchownych członków Kościoła, ustalenie zasad liturgii katolickiej itd. Wszystkie reformy zostały ustanowione na soborze trydenckim w latach 1945 - 63.
Makaronizm - forma gramatyczna wyrazu, cały wyraz lub zwrot, który pochodzi z języka obcego (głównie łacińskiego), umieszczony w toku wypowiedzi wyrażonej w języku narodowym (np. polskim).
Oksymoron - zestawienie obok siebie dwóch sprzecznych znaczeniowo wyrazów np. czarna biel.
Opera - miejsce, w którym wystawia się opery, czyli utwory muzyczne łączące w sobie śpiew, grę aktorską, fabułę, obraz i muzykę, składają się one z partii wokalnych i chóralnych, instrumentalnych, tanecznych i mówionych. Pierwsze stała scena operowa w Polsce zbudowana została na dworze króla Władysław IV Wazy w Warszawie.
Paralelizm - podobieństwo składniowe, znaczeniowe lub kompozycyjne pewnych elementów składowych wypowiedzi, najczęstszy w utworach lirycznych, ponieważ nadaje im swoistej rytmiczności, często stając się podstawą kompozycji dzieła.
Paradoks - przekonanie niezgodne z ogólnie przyjętymi normami rozumowania, logicznie nieskładne i nieprawdopodobne, często wewnętrznie sprzeczne.
Przerzutnia - przerwanie układu składniowo - intonacyjnego poprzez granicę wersu, która dzieli ów układ na części np. "Między śmiercią, rodzeniem byt nasz ledwie może / Nazwan być czwartą częścią mgnienia; wielom była / Kolebka grobem…" (Daniel Naborowski "Krótkość żywota")
Panegiryk - często przybierająca formę poetycką wypowiedź wysławiająca (zazwyczaj przesadnie) osobę lub zdarzenie, największy rozkwit tego gatunku nastąpił w okresie od XVI i XVIII wieku, kiedy to twórcy wysławiali utrzymujących ich mecenasów.
Poezja metafizyczna - taka, w której łączono poważne tematy religijne i filozoficzne z erotycznymi, w utworach poetów metafizycznych ujawniał się kryzys człowieka, zwątpienie i poszukiwanie celu życia, świadomość śmierci, słabości i wewnętrznego rozdarcia istoty ludzkiej.
Racjonalizm - nurt w filozofii, który uznaje absolutny prymat rozumu i nauki w drodze do poznania świata i człowieka (podstawą uzyskania prawdy o świecie jest rozum).
Sarmatyzm - formacja ideologiczna i obyczajowa przejawiająca się w stylu i mentalności polskiej szlachty od schyłku XVI do XVIII wieku, mająca duży wpływ na polską kulturę i literaturę, oparta na micie sarmackim, głoszącym, ze szlachta to potomkowie starożytnych i walecznych Sarmatów.
Silwa rerum (łac. "las rzeczy") - w sylwie mieściły się różnorodne pod względem tematycznym i gatunkowym teksty, w Polsce ten rodzaj rękopiśmiennej działalności literackiej uprawiała szlachta, która prowadziła tzw. księgi domowe i w nich wpisywano wydarzenia codzienne, anegdoty, aforyzmy, wiersze itp.
Teatr elżbietański - teatr ukształtowany w Anglii za panowania Elżbiety I (1558 - 1603).
Topos - trwały motyw w literaturze, pojawiający się w różnych epokach, mogący być odmiennie interpretowany, np. topos marności ("vanitas") - przejawiał się w twórczości poetów poprzez różne znaczeniowe i artystyczne ujęcia problemu przemijania i kruchości ludzkiej egzystencji, topos życia jako teatru - często powielane porównanie życia do teatru, a człowieka do aktora (marionetki) na scenie, wywodzi się od Szekspira, a w Polsce pojawiło się m. in. u Kochanowskiego.
Turpizm - kult brzydoty, nazwa pochodzi z języka łac. od słowa "turpis" - brzydki, w Polsce termin ten wprowadził Julian Przyboś.
