Jeśli chodzi om próbę zdefiniowania pojęcia Sarmatyzm to nie jest to zadanie proste, bowiem sarmatyzm jest pojęciem złożonym. Pod terminem tym kryje się zarówno obyczajowość i kultura jaka panowała w Polsce od końca XVI wieku do ostatniego rozbioru Rzeczpospolitej.

Sarmatyzm jest to ruch społeczno- obyczajowy, a także postawa wywodząca polską szlachtę od rycerza bądź też od koczowniczego ludu zamieszkującego ziemie Polskie.

Na samym początku pojęcie sarmatyzmu ma zabarwienie pozytywne. Zaliczyć do tych cech możemy rycerskość, szlachetność, odwagę- cechy te odziedziczyć mieli Sarmaci po swoich walecznych i odważnych przodkach.

Sarmata był człowiekiem ogromnie tolerancyjnym stał na straży i w obronie wiary w Europie. W tamtych czasach Polska była określana mianem "przedmurza chrześcijaństwa".

Czas wpłynął niekorzystnie, sarmatyzm zatracił swoje pierwotne znaczenie. Sarmatyzm zaczęto oceniać negatywnie i uważano za jedną z przyczyn upadku państwa. Przyczyna takiej opinii było nie realizowanie przez Sarmatów obowiązków wobec ojczyzny. Cenili oni przede wszystkim własne interesy, dbanie o zachowanie jak najwięcej przywilejów. Na miejscu starych cnót wyrosły negatywne nowe. Zaliczyć możemy do nich warcholstwo, pijaństwo, pieniactwo. Do najgorszych zaliczyć można było ponad to prywatę, pychę, życie ponad stan i okrutnego wykorzystywania chłopów. Ta negatywna zmiana sarmatyzmu przyczyniła się w znacznym stopniu do upadku I Rzeczpospolitej.

Termin ten wiąże się także z takimi wyrazami trybu życia jak i mentalności współczesnej szlachty:

  • rubaszność
  • bujność i rozkwit obyczajów i tradycji

Pojęcie to jest także wyrazem ideologii wyznawanej przez szlachtę. Uważała ona że szlachta zajmuje specjalne miejsce w dziejach Rzeczpospolitej. Argumenty przez nią wytaczane to:

    • wywodzą się ze starożytnego rodu Sarmatów
    • są spadkobiercami rycerzy- ziemian
    • stał się obrońcą wiary określał się mianem przedmurza chrześcijaństwa

Szlachcic - Sarmata był zagorzałym patriotą. Dawał temu wyraz poprzez :

    • negatywny stosunek do cudzoziemszczyzny,
    • był niezwykle związany ze swoimi rodzinnymi tradycjami
    • szanował i pamiętał o dawnych obyczajach

Jan Chryzostom Pasek,

Jan Chryzostom Pasek należy to twórców którzy pisali w nurcie sarmacko- szlacheckim. Jego najbardziej znanym utworem są biograficzne "Pamiętniki". Powstały one około roku 1690.

W okresie literatury XVII wieku pamiętniki i diariusze stanowią niezwykle cenne i są chętnie pisane i czytywane w tym okresie. Bardzo ważnym elementem tych pamiętników jest stosunek autora do prezentowanych faktów i wydarzeń. Dzięki takiemu ujęciu i prezentowaniu historii stanowią one kopalnię wiadomości o dawnych czasach i obyczajach.

Pamiętniki te składają się z dwóch części. Część pierwsza to opis wojennej wojaczki Paska. Brał on udział w walkach przeciwko Szwedom . Walczył w Danii i w Polsce. Opisuje w swoich pamiętnikach rokosz Lubomirskiego, odsiecz Wiednia. W tych walkach nie brał udziału przedstawia je z perspektywy uczestnika.

Ukazuje on przykład życia szlachcica - żołnierza. Szlachcic ten walczy nie dlatego że walczy dla kraju tylko dla łupów i zysków jakie przynosi wojna.

Wspomina także podróże zagraniczne jakie odbywał. Mamy także opis Mszy świętej. Na Mszy tej służył Pasek nie umywszy rąk po dokonanych zbrodniach. Pasek jawi się nam także jako stały bywalec uczt i zabaw, ale także jako zawadiaka. Chętnie się pojedynkował np. Mamy tu opis pojedynku pomiędzy paskiem a Nurzyńskim, który miał miejsce podczas biesiady u szlachcica Jasińskiego.

Pasek jest osoba chytra i przebiegłą ucieka z pola walki jak wie że nie m szans wygrać. Jednak dotychczasowy tryb życia postanawia zmienić. Opisuje to w drugiej części pamiętników. Postanawia się ożenić. Zdobywanie serca kandydatki ukazane także jest w pamiętnikach. Druga cześć wspomnień Paska ma charakter ziemiański. Prezentuje w nim także obyczaje szlachty. Złe traktowanie i ucisk chłopów dla szlachty jest czymś naturalnym i zgodnym z zasadami. Szlachta zatem zaspokaja wyłącznie własne potrzeby i troszczy się o swoje dobra i swoje korzyści. Dlatego druga część pamiętników ukazuje nam Paska jako typowego Sarmatę. Sarmata uwielbi pić, bawić się , pojedynkować się. Taki właśnie jest Pasek.

Dlatego utwór ten możemy uznać za doskonały obraz epoki barokowej. Charakterystyki ludzi i zwyczajów wtedy panujących.

Język jakim pisane są Pamiętniki charakteryzuje się żywym potocznym językiem, opisy są długie rozwlekłe co może wskazywać na czerpanie z gawędy.

Wacław Potocki:

Wacław Potocki jest przedstawicielem nurtu ziemiańskiego, który inaczej nazywany nurtem sarmackim lub też swojskim. Cechą charakterystyczną tej literatury była to , że je twórcy ogromna wagę przykładali do dawnych tradycji rodzinnych. Miejscem rozwoju tej literatury były przede wszystkim dworki szlacheckie . Dlatego tez często mówimy że w literatura sarmacka jest swoistym wyrazem ideologii szlacheckiej. Związek to miało także z faktem że szlachta uznawała swój naród za najlepszy i najważniejszy ponad wszystkie inne.

O twórczości Wacława Potockiego zwykło się także mówić że stanowi ona sumienie narodowe. Potocki realizuje w swoich utworach ważne problemy społeczne i moralizatorskie. Oto przykłady wierszy , w których podjęte są kwestie bezpośrednio dotyczące społeczeństwa:

  • "Nierządem Polska stoi" - jest to wiersz , w którym mamy ukazany ówczesny i prawdziwy obraz sytuacji w Polsce. Polska jest przykładem państwa w którym przepisy i prawo jest ciągle zmieniane. Cierpi przez to najbardziej najbiedniejsza warstwa społeczna, prowadzi to do jej skrajnego ubóstwa. Poeta Wacław Potocki w swoich wierszach wykazuje się ogromna troską o losy swojej ojczyzny a także mamy tu przejaw jego gorącej miłości patriotycznej.

" Nierządem powiedział ktoś dawno, Polska stoi; Gdyby dziś pojrzał z grobu po ojczyźnie swojej, Zawołałby co gała: Wracam znowu, skądem, Żebym tak srogim z Polską nie ginął nierządem!".

  • "Natura wszystkim jednaka" to kolejny bardzo ważny wiersz traktujący o równości wszystkich ludzi i praw. Zdaniem Potockiego prawa pisane powinny być takie same dla każdego człowieka. Powinna panować równość, bo w naturze i wedle jej praw wszyscy ludzie są równi. Przyczyną nierówności są nasze chore i bezpodstawne wymysły. Potocki jest jednym z nielicznych szlachciców , którzy ciepłym i dobrym stosunkiem darzą chłopów, ponad to okazuje im także współczucie. Stara się także zrozumieć ich niedolę. . Autor ma ciepły stosunek do chłopa, okazuje mu współczucie. Krytykuje szlachtę, potępia ich grzeszne i pełne pokus życie. W wierszu tym Potocki odnosi się także do sumienia narodowego i religii. Chce w ten sposób doprowadzić do zmiany postępowania szlachty.
  • "Wolne kozy od pługu" - tu także mamy motyw okazywania współczucia chłopom. Opisany tu mamy żywot jaki wiedzie człowiek. Pracuje on cały dzień, natomiast niedziela dzień wolny jest dla niego karą - zakuty jest w pańskie dyby. Natomiast szlachta wiedzie żywot niezwykle konsumpcyjny. Nie chce podzielić się swoim majątkiem z potrzebującym państwem. Według nich to chłop ma pracować a oni maja tylko pilnować by oni pracowali. W zakończeniu utworu Potocki przypomina o dniu sądu ostatecznego w którym rozliczeni zostaniemy ze swojego postępowania.

- "Czuj! Stary pies szczeka" - w wierszu tym mamy ukazany motyw - ojczyzny jako swojego domu. Wacław Potocki jako podmiot liryczny wczuwa się w psa, staje się nim. Próbuje swoim szczekaniem ostrzec gospodarza przed zbliżającym się niebezpieczeństwem. Gospodarz jednak lekceważy szczekanie psa tym samym naraża się na niebezpieczeństwo. Potocki ukazuje w tym wierszu szlachtę jako groźnego wewnętrznego wroga naszej ojczyzny. Szlachta bowiem działa na niekorzyść kraju. Popełnia kradzieże, bez opamiętania urządza sobie zabawy. Żyje i wywyższa się ponad stan nie zważa na potrzeby innych. . W tym wierszu osądowi poddane zostaje także duchowieństwo które nie moralizuje szlachty.

Analiza postulatów patriotycznych zawartych w wierszach Wacława Potockiego:

- "Nierządem Polska stoi" - bałagan prawny, ucisk biedniejszej szlachty i niesprawiedliwość ... (patrz wyżej)

- "Pospolite ruszenie" - wiersz ukazuje beztroska szlachtę , która niczym się nie przejmuje tylko zamiast walczyć w obozie po prostu sobie śpi. Wniosek jaki należy wyciągnąć jest następujący należy ukrócić

samowolę szlachty i sroga dyscyplinę wprowadzić.

- "Transakcja wojny chocimskiej ..." utwór pt. "Transakcja wojny chocimskiej" napisał w roku 1670.

Tematem utworu jest wojna z Turkami z roku 1621. Bitwa ta toczona była pod wodzą Karola Chodkiewicza. Celem Potockiego jest przypomnienie tej heroicznej i pełnej patriotyzmu bitwy by wywołać refleksję i pokazać, że potrafimy walczyć. Ponad to w utworze wplecione mamy osobiste refleksje i uwagi Potockiego. W mowy swoich postaci wkłada patriotyzm. Postacie poematu mówią o obronie i szacunku jakim należy darzyć swoją ukochaną ojczyzną.

- " Zbytki polskie" jest to utwór w którym ukazana została krytyka przepychu z jakim żyje szlachta. Nie zwraca ona uwagi potrzeby na kraju tylko jedynie na własne.

Problematyka religijna i wyznaniowa także ma swoje miejsce w wierszach Wacława Potockiego. Potępia w swoich utworach nietolerancję religijną. Nie rozumie dlaczego dzieli się wyznawców i wiary na tych dobrych i na tych złych. Jest on przeciwnikiem szykan , które także osobiście go dotknęły, gdyż zmuszony był zmienić wyznanie z arianizmu na katolicyzm.