Jan Chryzostom Pasek był szlachcicem- Sarmatą. Zajmował się swoją rolą był na niej gospodarzem do jego obowiązku należało także branie udziału w wojennych wyprawach. Po udziale w wyprawie do Danii i Moskwy postanawia osiąść na stałe na wsi i zająć się gospodarowaniem.
Swoje przygody i życie opisał w "Pamiętnikach". W utworze tym Pasek jawi się nam jako wzorowy żołnierz, szlachcic Sarmata. Walczy dzielnie w obronie ojczyzny, króla. Jest pełnym dobrych cnót ziemianinem.
Natomiast inne dokumenty, które zachowały się a dotyczą osoby Paska ukazują nam jego postać w zupełnie innym świetle. Jest on typowym awanturnikiem, warchołem i pieniaczem. Zestawienie tych dwóch dokumentów literackich "Pamiętników" a dokumentów historycznych powoduje, że odnosimy wrażenie iż "Pamiętniki" nie mają nić wspólnego z prawdą ani z historią. Mimo to są one bardzo cennym źródłem naukowym i literackim. Dzięki nim poznajemy to, jaki był typowy Sarmata. Jak wyglądał świat według jego oceny. Jakie wartości i idee wyznawał.
Zbiór cech Paska według "Pamiętników" to przede wszystkim przywiązanie i wierność złotej wolności szlacheckiej. Utarte przekonanie o wyższości stanu szlacheckiego nad innymi. Jeśli chodzi o poglądy religijne to Pasek był na swój sposób dewotą. Był także niechętny innym narodom. Natomiast uwielbiał zabawy i biesiadowanie.
Druga postacią, której postawa jest przykładem sarmatyzmu jest Wacław Potocki. Jego utworu pełne są patriotyzmu. Stanowią swoisty rachunek sumienia dokonywany w imieniu całego narodu.
Opisuje w nich Potocki uroki i trudy staropolskiego życia, jakie wiódł szlachcic- ziemianin.
Wprowadza Potocki w swoich utworach liczne dygresje i refleksje. Porusza w nich tematy zarówno społeczne jak i stanowe, są także utwory o tematyce obyczajowej. Czytając jego utwory odnosimy wrażenie, że są prawdziwą i konstruktywną krytyką szlachty. Szlachta jawi się nam jako zaniedbująca swoje obowiązki, ale za to bardzo dbająca o swoje przywileje. Potocki wyraża w nich oprócz krytyk i uwag po prosty żal z tego stanu, jaki prowadzi Polskę do upadku. W tym celu stosuje zestawienie cech obecnej szlachty z dawną i pełną zasług Sarmacją. Zestawienie to jest w celu by jeszcze bardziej i dobitniej podkreślić upadek moralny szlachty, jej brak poświęcenia się dla dobra kraju. Potocki napisał następujące utwory: "Nierządem Polska stoi", "Pospolite ruszenie", "Zbytki polskie", "Transakcja wojny chocimskiej".
