Próbę ukazania i odzwierciedlenia wizerunku Sarmaty w oparciu o utwory Wacława Potockiego i Jana Chryzostoma Paska należy jednak zacząć od nakreślenia i wyjaśnienia pojęcia sarmatyzm i wypunktowania cech typowego szlachcica Sarmaty.

Nazwa Sarmatyzm pochodzi od legendarnego ludu Sarmatów. Mieszkali oni nad Wołgą w pierwszym tysiącleciu przed naszą erą. Kronikarze używali tej nazwy zazwyczaj do nazwania ziem należących do naszej ojczyzny. Pochodzenie sarmackie przypisywano ludom słowiańskim, czyli między innymi Polakom.

Większość z Sarmatów charakteryzowała się następującymi cechami: były to zarówno odwaga jak i męstwo. Byli oni także wierni swojej ojczyźnie, odznaczali się honorem, a także walecznością.

Szlachta Polska bardzo chętnie przyjmowała tą nazwę jako swoje określenie. Kultywowała tradycję. Za swoich przodków uważał za tym starożytnych Sarmatów znad Wołgi. Ponad to dzięki takiemu rodowodowi szlachta tłumaczyła swoje liczne przywileje, jakie posiadała. Lekceważyła ona zatem mieszczan wywyższając się ponad stan. Natomiast szlachcic Sarmata odznaczał się następującymi cechami: zacięcie walczył o swoje przywileje, stał na straży tradycji, bardzo mu zależało na pamiętaniu o przywilejach. Cechą charakterystyczną, ale niestety również niekorzystną była niechęć do obcokrajowców.

Ponad to Szlachcic nie lubił się uczyć, natomiast miłował się ogromnie w przepychu i przesadzie. Aktywnie działał na różnych sejmikach i rokoszach. Był zatwardziałym konserwatystą. Jedyną edukacją, jaką posiadał było wykształcenie ze szkół jezuickich. Był także obrońcą wiary katolickiej, choć często oskarżany był o dewocję.

Niestety był osoba nietolerancyjną. Jedyną cechą pozytywną było to, że uchodził za dobrego gospodarza.

Szlachcic Sarmata był wielkim tradycjonalistą i konserwatystą. Wszelkie reformy uważał za szkodliwe i zbyteczne. Najbardziej cenił swoją tzw. "Złotą wolność". Nie chciał umocnienia władzy króla, poprzez wprowadzenie dziedziczności tronu. Był bardzo nietolerancyjny potępiał wyśmiewał wyznawców innych religii.

Uważał, że Bóg wybrał szlachtę i obdarz ją niezwykłą miłością. Często zatem uczęszcza na msze święte.

Uznaje się za obrońcę wiary i jej stróża. Szlachcic Sarmata stanowi opozycję do szlachcica ziemianina.

Szlachcic ziemianin uważa swoje życie za związek człowieka z naturą. Zachowuje w ten sposób harmonię egzystencjalną. Jest człowiekiem spokojnym zrównoważonym. Nie wie co to wojna. Prowadzi spokojne rodzinne życie na wsi. Ufa i zawierza swoje życie naturze i rozumowi. Choć nie należy do osób wykształconych.

Zatem do najczęstszych wad typowo sarmackich zliczyć możemy następujące wady. Sarmata uwielbia się bawić, spędzać czas na biesiadowaniu. Nie interesują go losy innych gospodarstw zajmuje się wyłącznie swoim. Wygłasza długie przemówienia i mowy i najbardziej ceni sobie przepych i bogactwo. Dba wyłącznie o własny interes. Uchodzi za typowego awanturnika. Jest pobożny na pokaz, niewykształcony wierzy w cuda zabobony i czary.

Tak jawi nam się obraz powszechnie znany. A jak postrzegał sam siebie Sarmata, czy opinia ta była odmienna od oceny innych. Odpowiedź na te rozważania da nam interpretacja dwóch utworów. Utwory te to " Pamiętniki" Jana Chrzyostoma Paska i "Transakcja wojny chocimskiej" Wacława Potockiego.

Jan Chryzostom Pasek:

Jan Chryzostom Pasek w "Pamiętnikach" przedstawia trudy życia w wojskowym obozie. Szlachcic ukazany jest tutaj jako zawadiaka, który dba wyłącznie o własne interesy. Gorący temperament jest przyczyną częstych bójek i pijatyk. Co gorsza nie ma za to żadnej kary

W drugiej części w swoich "Pamiętników" mamy przedstawienie typowego ziemianina. Cechy typowego ziemianina autor przedstawia na własnym przykładzie. Mamy tu opis zwyczajów, przesądów, jakie panują wśród szlachty. Ponad to przedstawia Pasek zamiłowanie do zabaw, uroczystych przemówień a także do biesiad i przepychu. Przedstawia w opozycji do tych zamiłowań brak ochoty i zamiłowania do wiedzy i jej zdobywania.

Z tych "Pamiętników" a także z innych źródłowych tekstów poznajemy, jakie były zwyczaje i obyczaje ludzi żyjących w epoce baroku.

Społeczeństwo doby Baroku w odmienny sposób wyrażało swoje uczucia, swoją wiarę. Niekiedy wyrazy te przybierały dość dziwaczną formę. Przykładem może tu być modlitwa, podczas której upadano na ziemię. Zdarzało się, że modlący bili głową o mur, o ławki. Bili się w twarz.

Swoja gorącą wiarę wyrażano także poprzez pielgrzymki do Częstochowy. Miejscowość ta stała się bowiem miejscem kultu i symbolem polskości. Inne miejsca pielgrzymek to między innymi Kalwarie. Kalwaria to miejsce położone na wzgórzu. Znajdują się tam kaplice i kapliczki, symbolizujące stację Drogi Krzyżowej Chrystusa.

Ściśle przestrzegano też postu. W piątki nie jadło się mięsa, jaj, sera i mleka. Jarzyny i ryby dozwolone były dopiero po specjalnym ich przygotowaniu na oleju. Post obowiązywał także w jeden dowolny dzień w tygodniu.

Rozkwit przeżywała natomiast w Baroku literatura religijna. Czytać zaczęto żywoty świętych i modlitewniki.

Zupełnie inny obraz Sarmaty ukazany mamy w twórczości Wacława Potockiego.

Wacław Potocki był typowym szlachcicem i wiódł żywot ziemianina. Mieszkał na wsi o nazwie Łużyna która położona była na Podkarpaciu. Z wyznania był Arianinem i należał do nurtu Braci Polskich. Gdy zaczęły się w Polce szykanowania innych religii za sprawą wydanego edyktu przeciw Arianom Potocki wrócił do katolicyzmu.

W głębi duszy jednak pozostał Arianinem.

Jego żona Katarzyna z Morsztynów nie zmieniła wyznania. Stało się to przyczyną nękania osoby Potockiego i jego sporych kłopotów. Napisał i zadedykował swojej żonie wiersz nawiązujący do tej sytuacji pt. "Smutne rozstanie".

Wacław Potocki był osobą niezwykle mądrą pracowitą. Został utytułowany za swoje zasługi dla dobra ojczyzny mianem Podczaszego Krakowskiego. Honor ten nadał mu Jan III.

Ponad to Wacław Potocki rycerskość i szacunek uważał za cechę nieodłączną i charakteryzującą Sarmatę. Dlatego śmiało też uzasadnienie, że był on wzorowym i pozytywnym przedstawicielem tego nurtu jest jak najbardziej słuszne i prawdziwe.

Potocki ukończył podobnie jak Mikołaj Rej szkołę ariańską.

Był ponad to orędownikiem tolerancji. Nie mógł zrozumieć prześladowań i był ich zagorzałym przeciwnikiem.

Swoje ostanie lata życia spędził w samotności po stracie swojej najbliższej rodziny. Mimo to, był osoba do końca pogodna i życzliwą zarówno dla świata, jak i innych.

Swoją poezje pisał i tworzył przez całe życie. Z tego powodu także dorobek literacki, jaki po sobie pozostawił, wynosi ponad 300000 wersów.

W swojej twórczości nawiązywał do innych dzieł i innych twórców. Nie tylko polskich, ale i zagranicznych.

Nadawał im jednak swoje cechy, kształt i indywidualny charakter.

Najwybitniejsze utwory Wacława Potockiego to:

  • "Wojna Chocimska"
  • "Ogród fraszek"
  • "Moralia"

Pierwszy z wymienionych utworów to wierszowany poemat rycerski.

Wiersze satyryczne i fraszki są niezwykle pełnym i trafnym obrazem życia współczesnej szlachty. Kreowany z ogromnym poczuciem humoru.

Rzuca hasła ideowe swoim rodakom: "Porwi się, biały orle! Radź o sobie, Lachu!"

Pozostałe dwa zbiory posiadają wedle tradycji barokowej rozbudowane tytuły. Oba te zbiory są ogromną bazą wiadomości o epoce baroku i Sarmatach.

Język jakim cechują się utwory Potockiego to :

  • żywość
  • obrazowość
  • neologizmy
  • wyrazy rubaszne, gwarowe, latynizmy
  • stylizacja potoczna i uroczysta
  • wiersze pisane 13 zgłoskowcem
  • skomplikowana składnia
  • rymy parzyste
  • szyk przestawny

Większość utworów wydanych zostało dopiero po jego śmierci. Niektóre dopiero w wieku XIX i XX.

On sam o sobie mówił, że pisze dla swoich przyjaciół, którzy byli jego wiernymi czytelnikami. Pisze o tym w utworze "Na swoje wiersze".

Podsumowując należy stwierdzić, że obraz Sarmaty zależy od tego, kto go maluje i nakreśla. Inaczej ukaże siebie szlachcic Sarmata a inaczej spojrzy na niego ktoś z boku. Ważną prawidłowością jest fakt, iż wiele cech szlachty zostało w nas samych. Większa z nich część jest niestety negatywna, i przekazywana jest z pokolenia na pokolenie w ten sposób czyniąc z niej niechlubną tradycję. Czas wyciągnąć wnioski. I wyplewić zakorzeniony w społeczeństwie negatywny sarmatyzm.